Böyük Vətən müharibəsində səhiyyəmizin qəhrəmanlığı

Azərbaycanda müalicə alaraq sağalmış minlərlə yaralıların 70%-i döyüş cəhbəsinə qayıtmışdı

I yazı

Söhbət 1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsinin ağır sınaq günlərində Azərbaycanda geniş fəaliyyət göstərmiş çoxsaylı hərbi hospitalların alman faşist ordusu ilə döyüşən cəbhəyə hərtərəfli tibbi yardımından gedir. Əslində Azərbaycan və ilk növbədə onun paytaxtı Bakı şəhəri yaralılara ən ümdə tibbi yardım göstərməklə onların əksər hissəsini müalicə edərək yenidən döyüşən cəbhəyə qaytaran nəhəng hospital mərkəzinə çevrilmişdi. Bu gün bir çox dünya ölkələri tərəfındən qeyd olunan həmin tarixi qələbənin qazanılmasında Azərbaycanın payı daha çox olub.

Bütün Avropanı və Sovetlər Birliyinin əksər strateji və sənaye rayonlarını ələ keçirmiş faşist qüvvələri eyni zamanda Azərbaycanın da taleyini kölgə altında qoyurdu.

Artıq biz arxiv sənədlərindən və tarixi ədəbiyyatdan yaxşı bilirik ki, tam gücü ilə hərəkətə gəlmiş faşist hərbi maşınının başlıca istiqamətlərindən biri Bakı neftini ələ keçirmək, müqavimət göstərən yerli əhalini məhv etmək və bununla da Yaxın və Orta Şərqə doğru irəliləmək idi. Faşist Almaniyasının rəhbərliyi Bakıdan keçən yolu özü üçün ən əlverişli yol hesab edirdi. Buna görə də Bakının strateji əhəmiyyətini nəzərə alan ölkənin Ali Baş Komandanlığı Azərbaycanın və ilk növbədə isə nəhəng ölkənin döyünən ürəyi sayılan Bakının düşmən hücumundan qoruyub saxlanılmasını ön plana çəkmişdi.

Bu yazıda böyük tarixi qələbənin əldə olunmasında Azərbaycanın səhiyyə müəssisələrinin, çoxsaylı həkim, alim, tibbi-texniki xidmət kollektivinin, ilk növbədə respublikamızda fəaliyyət göstərmiş geniş hospital xidmətinin unudulmayan böyük hünəri haqqında danışmaq istəyirəm. İlk təşkilatçısı və uzun illərdən bəri rəhbəri olduğum Azərbaycan Respublikası Dövlət Elm və Texnika Sənədləri Arxivinindən topladığım məlumatlar 1941-1945-ci illərin Böyük Vətən müharibəsi zamanı Azərbaycanın döyüşən cəbhə üçün nə qədər vacib əhəmiyyət kəsb etdiyini təsdiq edir. Həm də unutmayaq ki, xeyli sayda tarixi əsərlər yazılsa da, əldə etdiyim faktlar hələ indiyədək mətbuatda lazımınca işıqlandırılmayıb.

Sənədlərin dili ilə desək, Azərbaycan o dövrdə döyüşən cəbhənin ən böyük yanacaq və əla növ benzinlə təminatı mərkəzi, strateji sənaye regionlarından həyati əhəmiyyətli obyektlərin köçürülməsi mərkəzi olmaqla yanaşı, eyni zamanda cəbhədən kütləvi qaydada daşınan yaralıları müalicə edən nəhəng hospital mərkəzi rolunu oynamışdı. Döyüşən cəbhəyə müstəsna xidmətlər göstərmiş Azərbaycandakı hərbi xəstəxanaların rolunun qiymətləndirilməsi və bu böyük işlərin bir daha xatırlanması ədalətli olardı. Səbrli zəhmət hesabına toplayıb arxivlərimizdə qoruya bildiyimiz sənədlər, dolğun məlumatlar indinin özündə də xatırlanan ağır sınaq günlərində Azərbaycan tibb müəssisələrinin, hospital əməkdaşlarının yiiksək xidmətlərindən, ağır yaralıları həyata qaytararaq cəbhəyə göndərmiş həkimlərimizin və texniki tibb işçilərimizin əsl vətənpərvərliyindən söhbət açır. Sənədləri izlədikcə o çətin illərin acı xatirələri bir kino lenti kimi göz önündən gəlib keçir, istər-istəməz o faciəli anların iştirakçılarına çevrilmiş oluruq. Bir də unutmayaq ki, bugünkü nəslimizi, bütövlükdə bəşəriyyəti dəhşətli faşizm təhlükəsindən qurtarmış Böyük Vətən müharibəsi iştirakçılarının az sayda qalmasını və hazırkı müstəqil ölkəmizin bədnam qonşularımızla təkrar müharibə şəraitində yaşamasını nəzərə alaraq arxivlərimizin qorunmasına ciddi fıkir verilməlidir.

Azərbaycan Səhiyyə Komissarlığının 1941-ci ilə aid hesabat sənədlərinə diqqət yetirək. Aramsız düşmən bombardmanından ağır top və tank zərbələrindən çətinliklə xilas edilmiş yüz minlərlə yaşlılar, uşaqlar, hətta körpələr ardı-arası kəsilmədən şütüyən qatarlarla Bakıya daxil olurdular. Şəhərin çoxlu yararlı və inzibati binalarının əksəriyyəti, respublikamızın ən təcrübəli tibb kollektivi cəbhədən kütləvi halda daşınan yaralı və xəstələrə xidmət edən hospitalların sərəncamına verilmişdi. Artıq 1941-ci ilin sonunda belə hospitalların sayı 40-a çatdırılmışdı. Daxil olan yaralıların sayı hədsiz çox olduğundan, 1942-1943-cü illər-də hospitalların sayı xeyli artırılaraq 89-a çatdırıldı.

Arxivdə saxlanılan çoxsaylı sənədlər arasında respublikamızda yaranan hərbçilərə ən iri xidmət mərkəzi sayılan 1543 N-li hospitalın Böyük Vətən müharibəsi illərində fəaliyyətini əks etdirən tarixi xülasə o çətin illərdə aparılan işlərin miqyası barədə ətraflı məlumat verir. 1941-ci ilin iyul ayında yaradılmış həmin hospital Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun binasında yerləşdirilmişdi. Hospitalda əvvəlcə 600 çarpayı yerləşdirilmişdi, ancaq cəbhədən daxil olan yaralıların hədsiz çox olmasını nəzərə alan respublika səhiyyə komissarlığının nəzarəti altında çarpayıların sayı 1200-ə çatdırıldı və qonşuluqdakı digər bir bina da alıb hospitalın sərəncamına verildi. Artıq hospitaldakı çarpayılarda gün ərzində daxil olmuş 700-800 yaralı xəstəni yerləşdirmək mümkün idi.

Xalq Səhiyyə Komissarlığına təqdim olunmuş 1944-cü ilə aid hesabat sənədləri insanı heyrətə gətirir. Yalnız müharibənin davam etdiyi 1941-ci ilin ikinci yarısında 1543 N-li hospitala 4657 nəfər, 1942-ci ildə 27867 nəfər, 1943-cü ildə 27393 nəfər, 1944-cü ildə isə 30289 nəfər yaralı daxil olmuşdu. İnstitutun geniş dəhlizlərində saysız-hesabsız çarpayılar düzülmüşdü. 1941-ci ilin avqust ayından keçən cəmi 3 il 6 ay ərzində hospitalda müalicə alanlardan 1681 nəfəri sağalaraq yenidən döyüş cəbhəsinə qayıtmışdı. Vətənpərvər həkimlərin və sutka ərzində çalışan tibb bacılarımın qayğısı sayəsində digər hospitallarda müalicə alaraq sağalmış yaralıların 70%-i döyüş cəbhəsinə qayıtmışdı.

Yuxarı təşkilatlara təqdim olunan yazılı hesabatlar və qeyd etdiyim tarixi xülasə daha maraqlı məqamlardan xəbər verir. Yalnız 1543 N-li hospitalda 4 iri şöbə və əlavə 5 köməkçi struktur bölmə yaradılmışdı. Qəbul və Seçmə şöbəsi Xırdalan boşaltma məntəqəsindən daxil olan yaralıları və digər xəstələri növlərinə görə seçir, 8 və bəzən də 15 gün müalicə aldıqdan sonra onlarla müalicələrinin davam etdirilməsi üçün respublikanın digər sahə hospitallarına göndərirdi. Bundan başqa, iki cərrahiyyə şöbəsi yalnız cərrahi əməliyyat işlərini icra edirdi. Hər iki şöbənin apardığı işlər daha ciddi məsuliyyət tələb edirdi. Düşmənin yaydığı zəhərləyici qazlardan infeksiya xəstəlikləri almış xəstələr sağalanadək qapalı otaqlarda müalicə olunurdular. Hospitalda ayrıca təşkil olunmuş bir şöbədə isə yüksək hərarətli yaralılar yerləşdirilmişdi. Qeyd olunanlardan əlavə, 2 cərrahiyyə əməliyyatı otağı və hər bir şöbənin müstəqil sarğı bölmələri də var idi.

Dövlət Elm və Texnika Sənədləri Arxivində saxlanılan rəsmi siyahı üzrə 1941-1946-cı illər ərzində Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş 89 hospitaldan 64-ü Bakı şəhərində, 25-i isə digər şəhər və rayon mərkəzlərində yerləşdirilmişdi. Şəhər və rayon mərkəzlərində fəaliyyət göstərən hospitallardan 9-u Gəncədə, 3-ü Xanlarda, 2-si Naxçıvanda, 2-si Xankəndində yerləşdirilmişdi. Bunlardan əlavə, Kürdəmir, Sabirabad, Yevlax, Lənkəran, Salyan, Qazax, Şuşa, Ağdam və Əli Bayramlı rayon mərkəzlərinin hər birində 1 hospital təşkil olunmuşdu.

Böyük Vətən müharibəsi illərində respublikamızda fəaliyyət göstərmiş hospitalların işləri ilə maraqlanan tədqiqatçıların, orada müalicə almış vətəndaşların və onların qohumların diqqətinə belə bir məlumatı çatdırmağı məqsədəuyğun bilirəm. Xeyli axtarışlardan sonra əldə etdiyim siyahıda Böyük Vətən müharibəsi illərində Bakıda və digər şəhər, rayon mərkəzlərində fəaliyyət göstərmiş hospitallardan hamısının adlarını, ixtisas sahələri, dəqiq ünvanların, nömrələri və hospital rəislərinin soyadları göstərilib. Məsələn, 1491 N-li Neyrocərrahiyyə hospitalı indiki Musiqi Akademiyasının binasında, 1543 N-li hospital indiki Dövlət Pedaqoji Universitetinin binasında, 1544 H-li Cərrahiyyə və protez hospitalı əvvəlcə Azərbaycan Dövlət Universitetinin sabiq binasında, sonra isə Bayyıldakı Doğum Evinin binasında və onun yaxınlığındakı Mədəniyyət Evinin binasında fəaliyyət göstərmişdi. Bunlardan əlavə, digər hospitallar da Mərdəkandakı və Buzovnadakı İstirahət Evlərinin binalarında, "Köhnə Avropa" mehmanxanasının binasında yerləşdirilmişdi. Bakıdakı mədəniyyət evlərindəki binaların hər birində daha bir neçə hospital yerləşdirilmişdi. Şəhər və rayon mərkəzlərindəki hospitalların əksəriyyəti orta məktəb binalarında fəaliyyət göstərirdi.

Sənədlərdə Böyük Vətən müharibəsi illərində fədakarlıqla çalışmış həkimlərimiz, minlərlə döyüşçünün həyatını ölümdən xilas etmiş tibb alimlərimiz və texniki tibb işçilərimiz haqqında da ətraflı məlumat verilir. Yaralı əsgərlərin müalicə aldığı hospitallarda sanki böyük bir səhiyyə or-dusu xidmət göstərirdi. Sənədlərdə hospitallar üzrə baş cərrah Mustafa Topçubaşovun misilsiz xidmətləri barədə ürəkaçan sözlərə daha çox rast gəlirik. Müharibə illərində bütün həyatını cəbhəçi yaralıların müalicəsinə sərf etmiş Mustafa Topçubaşovun cərrahiyyə sayəsində əməliyyatları yüzlərlə döyüşçünün həyatını xilas etmişdi.

İndiyədək dövlət arxivində saxlanılan bir şəkildə cəbhədən daxil olan azərbaycanı döyüşçünün ölümdən xilas edilməsi üçün Mustafa Topçubaşov şəxsən özü əməliyyat aparır. Onun üz mühafizə maskasındakı qan ləkələri indi də çox aydın görünür. Topcubasov hər gün onlarla belə əməliyyatların gecə və gündüz yatmadan, həm də təmənnasız aparırdı. Sənədlərdə daha bir fakta da rast gəlirik ki, Mustafa Topçubaşov yuxusuzluqdan, yorğunluqdan əziyyət çə-kir, bəzən onun əlləri əsir və bədəni titrəyirdi. Ancaq o, ağır yaralını xilas etmədən rahat otura bilmirdi. Görkəmli alim hər gün hosbitallara baş çəkərək onun təklif etdiyi üsullarla cərrahiyyə əməliyyatları aparmış həkimlərin işlərini tez-tez yoxlayır və yalnız bundan sonra sakit nəfəs alırdı. Mustafa Topçubaşov eyni zamanda tarixi qələbəyə xidmət edən sanballı bir ixtiranın müəllifi idi. Onun 1943-cü ildə ixtira etdiyi aparat döyuş zamanı orqanizmə pərçim olunmuş, irinləmə prosesi yaratmış güllə və mərmi parçalarını müəyyən etməklə cərrahiyyə əməliyyatını xeyli asanlaşdırmışdı. Çoxsaylı bədən xəsarətlərinə məruz qalmış döyüşçülərimiz məhz həmin aparatın köməyi nəticəsində xilas olmuşdular. Hətta bunlardan bir çoxu sağalaraq yenidən döyüş yerinə qayıtmışdı.

Yazı KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunuın maliyyələşdirdiyi "Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq ənənələrini təbliği" layihəsi çərcivəsində təqdim olunur.

Şahsuvar Haşımov,

Elm və Texnika Sənədləri

Arxivinin direktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 28 oktyabr.- S. 11.