Azərbaycan türklərinin təfəkküründə ölüm anlayışı

Mərhum üçün yas tutmağın həmin əlamətlərindən biri də saç kəsmək adəti idi. Görünür, saçkəsmə ölüyə verilən qurbanların bir şəkli olaraq düşünülüb. Məsələn, böyük qəhrəmanları Atilla ölən zaman hun türkləri dəfn mərasimində dədə-baba qaydasına uyğun olaraq göz yaşları axıtmamış, ancaq saçlarını kəsərək, üzlərini yaralayıb qan axıtmışdılar. Bu adət xalq qəhrəmanlıq dastanlarında da əskini tapır. "Koroğlu" dastanında Eyvazın öldüyünü yəqin edən çənlibellilərin halı dastançının dilində belə təsvir olunur: "Xəbər çatdı Çənlibelə. Hamı dəydi bir-birinə. Bircə anda qızıl qan ağ buxaqlarda çiçək açdı. Fəryad Çənlibeli yırğalamağa başladı".

Türklərdə ölümə münasibəti ifadə edən qədim yas adətlərindən biri də paltarların tərs geyinilməsi olub. Belə ki, məsələn, qadınlar yas tutarkən yeddi gün paltarlarını tərsinə geyərdilər. Qəhrəmanlıq ruhlu türk xalq dastanlarından birində qəhrəmanın anasının ağı deyərkən paltarlarını tərs geyinib ağladığı söylənilir. Ənənəvi təsəvvürlərə görə, "göydə ulduz axanda adam ölür"- deyirdilər. Yuxuda ağacın aşmasını görmək isə ölüm-itim olacağının işarəsi kimi yozulub, özünün və ya başqasının öldüyünü görmək ömrün uzanmağı hesab olunub, ölünün evə gəlməyi də ölünün evdən adam aparacağı şəklində mənalandırılıb. Ölmüş adamın yuxuda birinə nəsə verməyi xeyrə, ondan nəsə almağı isə xalq sınamalarında zərərə yozulur.

Ölümə münasibətin izləri mifoloji mətnlərlə yanaşı, ayrı-ayrı folklor janrlarında da ifadəsini tapıb. Xalq gülüşünün təcəssümü olan Molla Nəsrəddinin adı ilə bağlı "Bu hala düşəndən sonra nə qorxmaq?" və "Bu yol ilə gedərdim" kimi lətifələrdə Molla Nəsrəddinin ölümdən qorxmasından bəhs olunur. Ancaq bu qorxu dinləyici və oxucunun həmin lətifələrdən aldığı təəssüratın yalnız zahiri tərəfidir. Diqqət yetirildikdə aydın olur ki, adları çəkilən lətifələrdə ölüm qorxusundan daha çox ölümə komik münasibət öz əksini tapıb. Birinci lətifədə "ölümdən çox qorxan" Molla Nəsrəddin ölüm yatağına düşəndə zarafatından qalmır. Bu zarafatın səbəbini soruşanlara belə cavab verir: "Qorxmağım bu hala düşməmək üçün idi. Bu hala düşəndən sonra daha nə qorxmaq?"

İkinci lətifədə isə əl-ayağının soyuduğunu görən Molla artıq öldüyünü zənn edib yerə uzanır. Onu tabuta qoyub aparan adamlar "Hansı yolnan gedək?" - deyə mübahisə eləyirlər. Mübahisənin uzandığını görən Molla tabutdan başını qaldırıb deyir: "Mən rəhmətə getməmişdən qabaq həmişə bax, bu yol ilə gedərdim". Göründüyü kimi, bu epizodlarda zarafat, deyib-gülmək ölüm yatağını, tabutdan baş qaldırıb danışmaqsa ölümün özünü məsxərəyə qoymaq funksiyası daşıyır. Ölümdən bu şəkildə bəhs etmək qorxu hissi deyil, məhz ölümə adi hal kimi baxmaq duyğusu aşılayır. Ölüm mövzusunun belə bir mövqedən təqdim olunması bir daha inandırır ki, adamlar ölümü gündəlik həyatın bir parçası kimi qəbul edirlər.

Xalq özünün yaratdığı söz dünyasının qəhrəmanlarının ölümünə münasibətdə də fərqli davranır. Bunun aydın ifadəsinə dastan yaradıcılığında rast gəlinir. Bütün məhəbbət dastanlarında əsasən iki sevən gəncin ayrı-ayrı sınaqlardan keçib çox ağrı-acılardan sonra bir-birinə qovuşmalarından danışıldığı halda "Əsli-Kərəm"in əksər variantlarında sevgililərin ölümünün təsvirini verən faciəvi sonluqlu bir dastandır. Məlumdur ki, xalq ədəbiyyatı həmişə özünün nikbin ruhu ilə seçilib. Bu baxımdan xalq aşığın dilindən söylənən bir dastanda sevimli qəhrəmanlarının da ölümünü görmək istəmir.

Ölümə münasibət baxımından "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanları da xeyli material verir. Boylarda ölüm haqqında yüksək bədii təsir gücünə malik fəlsəfi kədər ifadə edən parçalara rast gəlinir: "Hanı dediyim bəy ərənlər? Dünya mənim deyənlər? Onlar dəxi bu dünyaya gəlib keçdi. Karvan kimi qondu, köçdü. Əcəl aldı, yer gizlədi, Fani dünya kimə qaldı? Gəlimli, gedimli dünya! Son ucu ölümlü dünya!"

Rəvayətlərdən birində deyilir ki, Tanrı Dədə Qorquda ölümsüzlüyü bir şərtlə vəd eləyir ki, gərək o, heç bir zaman ölüm haqda düşünüb danışmasın. Digər bir rəvayətə görə isə ölümün əlindən dünyanın dörd bir səmtinə qaçan Dədə Qorqud hər iqlimdə ona gor qazan adamla rastlaşır. Ölüm ilan cildinə girib ona tərəf sürünür, onu çalmağa çalışır. Qorqud gölün ortasında qopuzuyla həyat nəğməsi çalaraq ölümdən qurtulmaq istəyir. Nə qədər ki nəğməsini çalır, ölüm ona yaxın düşə bilmir. Ancaq gölün ortasında adada oturduğu bir vaxt ilan cildində ona doğru gələn ölümdən artıq xilas ola bilmir...

Dədə Qorqud və ölüm mövzusu ilə yaxından səsləşən bir başqa rəvayət də var. Həmin rəvayətə görə, bir kişi və arvadı ölümdən çox qorxurmuşlar. Ona görə də adamların ölmədiyi bir ölkə axtarmağa başlayırlar. Ər-arvad gəzə-gəzə gəlib ozanlar yaşayan bir kəndə çıxırlar. Kənddə onlara deyirlər ki, bu kənddə yaşayanlar ölmür, həmişə çalıb-çağırırlar. Kişi ilə arvad çox şad olub bu kənddə qalmalı olurlar. Bu kənddə yaşayan ozanlarda belə bir qayda varmış ki, burada yaşayanlar gərək ölümdən qorxmayaydılar. Odur ki, bunlarda ölüm söhbəti yox idi. Ancaq kişinin arvadı ölümdən qorxduğunu açıb bunlara söyləyir. Bu söhbət də ozanların xoşuna gəlmir. "Bu ölüm gətirən arvad haradan gəldi?" - deyərək yığılıb arvadı öldürürlər. Ər də evdə yox imiş. Kişi evə gələndə ozanlar bir qazan gətirib kişinin önünə qoyurlar. Kişi bu qazanda arvadının meyidini görür. Ölüm söhbətini bir də yada salmayıb burada ozanlarla yaşayır.

Şamanizmdə meditasiya, iki dünya arasında əlaqə, bir dünyadan o birinə gedib-gəlmə, xüsusən də şamanın təntənəli ayin zamanı parçalanıb öldürülməsi və sonra yenidən dirildilməsi inanışı başlıca ideyadır. Bu ideyaya görə məhz vaxtaşırı ölüb-dirilmələr təbiətdə tarazlığı təmin etdiyi səbəbdəndir ki, yaşayış öz nizamı boyunca davam edir. Domrulun adı ilə bağlı əfsanələrin simvolikasının əsasında ölümlə mübarizə, ölən kimsənin canı yerinə qurban verilməsi və b. dayanır. Bu ideya türk tanrıçılığında da aparıcıdır və türk xalqlarının əsatir, əfsanə, nağıl və dastanlarında bu günəcən yaşayır. Həmin vaxtaşırı ölüb-dirilməyə inam motivi Dəli Domrul boyunda da beləcə qorunub qalıb.

Mifoloji məntiqə görə qoca olanlar nəsil artımını təmin etməyə artıq qadir deyildir. Domrulun yerinə yaşlı ata-anası yox, məhz halal yarı öz canını verir. Çünki yalnız cavan olan nəsil artımını təmin etməyə qabildir və yalnız o, təbiətin yenidən dirçəlməsini şərtləndirir. Yəni ata-anasının ölümü mifoloji simvolikasına görə Dəli Domrulun ölümünü əvəz edə bilməzdi. Bu üzdən də mifoloji məntiq onların ölümünü qəbul eləmir.

Ölüm aktına münasibət Azərbaycan folklorunda yas mərasiminin poetik formada təqdimi kimi ən geniş biçimdə ağılarda öz əksini tapıb. Dərd, kədər ifadə edən və əksərən də faciəli, sarsıntılı ölümlə bağlı olan ağılar adətən hisslərə təsir göstərmək məqsədi güddüyü üçün onlarda emosional çalar həmişə güclü olub. Məzmunca bayatılardan fərqlənsə də, formaca onların eyni olan ağılarda ölən kəs yüksək bir sima, hünərli və nəcib biri olaraq təsvir edilir. Türk xalqları ədəbiyyatında bayatı şəkli ilə deyilmiş ən qədim ağı nümunələri XI yüzildə yaşamış Mahmud Kaşqarinin "Divani lüğət-it-türk" əsərində qorunan və türk əsilli sakların başçısı qəhrəman Alp Ər Tonqanın ölümü münasibəti ilə söylənənlərdir.

Ölü üçün mənzum parçalarla ağlamaq adəti daha qədim zamanlardan qalma sayılır. Bu baxımdan Azərbaycan ədəbiyyatında ağının hələlik ən qədim örnəyi kimi şair Dəvdəkin ərəb işğalçıları və Sasani qəsbkarları ilə vuruşda xəyanətkarcasına öldürülmüş Azərbaycan hökmdarı Cavanşirin tabutu önündə çəkdiyi ağı diqqəti cəlb edir. Burada Dəvdək "Səsimə səs verib ağı desinlər!.." sözləri ilə şübhəsiz, özü kimi şeirlə ağı deməyi bacaranları çağırıb. Azərbaycan folklorunda bütün bunlarla, yəni xalq yaradıcılığının məhsulu olan belə nəzm şəkilli ağılarla yanaşı nəsr şəklində söylənən ağılara da təsadüf olunur: "Ay kimi doğdun, gün kimi batdın, minəndə at bağrı yardın, düşəndə yer bağrı yardın... Qəniminə qan uddurdun. Altının bədöv atına, çiyninin tüfənginə, ağzının kəsərli sözünə anan qurban!"

Türk xalqlarından biri kimi qədim azərbaycanlılar arasında da yayılmış həmin mərasim çox qədim bir ənənəyə malik idi. Mərasimdə qaydaya görə öləni əvvəlcə bir çadıra qoyardılar. Sonra isə qurbanlar verər və atlarla çadırın çevrəsində doqquz dəfə dolanırdılar ki, inama görə, bununla ölənin ruhunu göy üzünə çıxarmış olurdular.

Xüsusi olaraq çağırılmış ağıçılar (onlara "yuğçu" deyərdilər) ikisimli qopuzla çalıb oynayar, ölən əgər böyük qəhrəmandırsa, əvvəlcə onun igidliklərindən danışar, sonra isə qədim havalara keçib şanlı qəhrəman üçün ağı deyərdilər. Bundan başqa həmin mərasimlərdə üz yırtmaq, saç yolmaq, başa kül ələmək, "ağ çıxarıb qara geymək" və s. də yer alırdı. Mahiyyətinə görə mərasim insanların öz dərdlərini, ağrı-acılarını bölüşdükləri bir akt olub, bir elin-obanın ümumi dərd-kədərinə çevrilirdi. Hər bir millətdə və onun ədəbi-estetik fikri tarixində ölüm anlayışı o millətin özünü anlaması üçün vacib mövzulardan biridir. Ölümün son dayanılacaq yer kimi dərk edilməsi, şüurda yaşadılması insan üçün gerçək əbədi katarsis mənbəyidir.

Yazılanlar əslində ölümün gözlərinin içinə oxunanlardır. Bu baxımdan bədii mətn elə əslində ölümlə həyat arasında meydana gəlir. Hər şey ölümün içindən keçərək mənalanır, özündə ölümlə, eyni zamanda həyatla bağlı sirri daşıyır.

Bir çox mütəfəkkirlər ölümü məhz bu mənada fəlsəfənin həqiqi ilhamvericisi sayıb və belə bir fərziyyə irəli sürüblər ki, ölüm olmasaydı, heç kim bəlkə heç vaxt filosofluq da eləməzdi.

Pərvanə Bəkirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 29 oktyabr.- S.14.