Nizami Gəncəvinin heykəlinin qoyulması tarixindən

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qərəzli əməl sahiblərinə daha sərrast cavab vermişdi

I yazı

Dünya ədəbiyyatında tanınmış şair, mütəfəkkir, Azərbaycan klassik poeziyasının yaradıcısı dahi Nizami Gəncəvinin abidəsinin ucaldıldığı vaxtdan 61 il keçdi. Bu illər ərzində möhtəşəm abidənin önündən keçən çoxsaylı insanları, həmyerlilərimizi və xarici qonaqları daim görür və bununla fəxr edirik. Onlar, xüsusilə gənc nəslin əksəriyyəti daim öyündüyümüz şəxsiyyət haqqında xeyli məlumatlansalar da, həmin abidənin hansı tarixi şəraitdə və necə çətinliklərlə hazırlanmasını şübhəsiz, bilmirlər. Çünki bu möhtəşəm xatirə abidəsini yaradanların əksəriyyəti indi həyatda yoxdur. Bununla belə elə amillər də var ki, onlara əsaslanırıq. Bu amillərdən ən başlıcası şəhərimizin mərkəzində ucaldılmış və ona xüsusi gözəllik bəxş edən dahi Nizami abidəsinin özü və min bir əziyyətlə qoruyub saxlaya bildiyimiz arxiv sənədləridir.

Yalnız indimiz deyil, həm də uzun illik tariximiz boyu millətimizə baş ucalığı gətirəcək Nizami abidəsinin yaradılması ilə bağlı layihələr, protokollar və yazışmalar küll halında Azərbaycan Respublikası Dövlət Elm və Texnika Sənədləri Arxivində mühafizə olunur. Əvvəlcə son dünya savaşının böyük məhrumiyyətlər yaratdığı o qanlı-qadalı günlər ərəfəsində daha kəskin səslənən Nizami mövzusunun siyasi tərəfini və sonra da abidənin ucaldılması naminə Azərbaycanda aparılmış çox mühüm işləri xatırlamaq istəyirəm. Bunu məndən düz 40 il ərzində üzərində əziyyət çəkdiyim və hər bir təcavüzdən qoruya bildiyim ilkin sənədlərin məzmunu tələb edir.

Budur, yazı masamın üstündə cəmi iki qovluqda cəmləşdirilmiş, əməkdaşlarımızın səyi ilə səliqə-sahmana salınmış xeyli sənəd toplanıb. Sənədləri araşdırdıqca inşasına üst-üstə 10 ilədək vaxt sərf olunmuş bu əzəmətli sənət əsərinin yaradılma tarixi canlı panorama kimi göz önündən keçir. Ötən yüzilliklər ərzində doğma Azərbaycanımızın keçdiyi gərgin mübarizə yolunun canlı şahidi olan tarixi sənədlər çox hallarda düyünlərə düşmüş zəngin tariximizin açılmasında bizə daha yaxından kömək edir. Elə buna görə də ötən tariximizin müxtəlif illərində arxivlər barədə aqillərimiz, dövlət və içtimai xadimlərimiz gözəl sözlər deyib. Onların dediklərinə, yazdıqlarına gərəyincə əməl olunsaydı, onda bütün tarixi qaynaqlarımız sözün əsil mənasında tam qorunar və rəqiblərimizin antiazərbaycan təbliğatına heç bir əsas qalmazdı. Ancaq çox təəssüflər ki, qayğısızlıq və hətta biganəlik üzündən XIX yüzilin ikinci yarısınadək ötən tariximizin mükəmməl arxivi saxlanılmadığı kimi, Azərbaycan mədəniyyətinin intibah dövrü adlandırılan XII yüzilə məxsus Nizami dövrü arxivinin də qorunub saxlanılmaması bu tarixi yubileyin yüksək dövlət səviyyəsində qeyd edilməsinə və abidənin ucaldılmasına əngəl törədən ciddi amillər idi.

Arxivimizdəki sənədlərdən bəlli olur ki, ötən yüzilin 30-40-cı illərinədək keçən yüzilliklər ərzində Nizamini öz doğma vətənindən qoparıb "fars şairi" kimi qələmə verənlər peyda olmuşdu. Nəinki İranın, hətta dünyanın bəzi iranpərəst qələm sahibləri Nizamini fars şairi hesab edir, bunun səbəbini də əsərlərini fars dilində yazması ilə izah edirdilər. Qeyd etdiyim kimi, XII yüzilə və bundan sonrakı yüzilliklərə aid arxivlərimizin ağır müharibələr zamanı Azərbaycanı əsarət altına salmış düşmənlərimiz, ilk növbədə erməni təcavüzkarları tərəfindən, bəzən də öz biganəliyimiz nəticəsində məhv edilməsi Nizamini özgələşdirməyə can atanlar üçün əlverişli imkan yaratmışdı.

Bu səbəbdən də Azərbaycanı istəməyənlər həm gerçək tariximizi saxtalaşdırır, həm də millətimizi təhqir edirdilər. Elə bütün bunlara görə də sabiq sovetlər məkanında, o cümlədən Azərbaycanda dahi Nizaminin 800 illik yubileyinin qeyd edilməsi və abidənin ucaldılması onu zorla farslaşdırmaq istəyənlərə ən tutarlı cavab olmalı idi.

Bir vacib məsələni də yada salmaq yerinə düşər. Sovet dövrünə məxsus arxiv sənədlərində Nizami abidəsinin yaradılması tarixinin yalnız ötən 30-40-cı illərə aid olduğu göstərilir. Ancaq əlimizdə olan əlavə qaynaqlar təsdiq edir ki, Nizami abidəsinin yaradılmasına, onun doğma Azərbaycan şairi olmasının təsdiqinə yönəldilmiş ilkin təşəbbüs hələ Cumhuriyyət hakimiyyəti zamanı göstərilmişdi. Hətta bu mühüm əhəmiyyət kəsb edən işin icrası dövlət proqramına da salınmışdı. Ancaq 1920-ci ilin məlum aprel çevrilişi buna imkan vermədiyi üçün həmin tarixi təşəbbüsün gerçəkləşməsi yalnız ötən yüzilin 30-40-cı illərində mümkün oldu.

Arxivdəki 12 H-li fondun çoxsaylı sənədləri arasında 1941-ci ilin soyuq fevral ayının 17-də Moskvada fəaliyyət göstərən ümumölkə miqyaslı Bədii-Texniki Şuranın keçirdiyi iclas protokolu diqqəti daha çox cəlb edir. SSRİ hökumətinin qərarı əsasında müzakirəyə çıxarılmış ilk məsələ Nizami abidəsinin ucaldılması ilə əlaqədar Azərbaycan mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmış və Bakı müsabiqəsində bəyənilmiş layihə variantı idi. İclasda ilk olaraq söz verilmiş, Azərbaycanın bütün Sovetlər məkanında seçilib-sayılan memarı Sadiq Dadaşovun məruzəsinin ilk abzasını olduğu kimi təqdim edirəm: "Nizami abidəsinin inşası ilə əlaqədar belə bir vəziyyəti diqqətinizə çatdırmağı vacib sayıram. Bu abidənin inşası yalnız keçiriləcək yubileylə bağlı deyil, eyni zamanda siyasi əhəmiyyətli məsələdir. Son zamanlara qədər Nizamini Azərbaycandan ayırıb onu fars şairi hesab edirdilər. Mən bu barədə Ukrayna şairinin şeirindən bir parçanı və Stalin yoldaşın göstərişlərini sizə oxumaq istəyirəm". Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan memarı Sadiq Dadaşovun öz çıxışında Nizami Gəncəvinin məhz Azərbaycan şairi olmasını təsdiq edən bu iqtibasları görünür, ancaq ayrı vərəqədə yazıldığından iclasın stenoqram yazısına düşməyib. Bəlkə də onu qəsdən həmin yazıya salmayıblar. Bununla belə, o illərin dövrü mətbuat səhifələrindən və yuxarı dairələrin çıxışlarından tez-tez səslənirdi ki, "Nizamini Azərbaycana qaytaran Stalin yoldaş oldu". Ölkə rəhbərliyi tərəfindən göstərilmiş bu gerçək münasibətin nəticəsi idi ki, Böyük Vətən Müharibəsinin ən ağır günlərindən birində amansız düşmən mühasirəsində yaşayan Leninqrad şəhərində Nizami gecəsi keçirildi və onun vətənpərvərliyə səsləyən şeirləri dinlənildi.

Arxivimizdəki stenoqram yazıdan daha sonra öyrənirik. İclasın rəyasət heyətində əyləşmiş Şura üzvləri Zotov, Andreyev, Maskovtsov, Nosov, Şvarikov, Çaykov kimi tanınmış ölkə mütəxəssisləri bir-bir çıxış edərək təqdim edilmiş layihə variantı və portret barədə mülahizələrini bildirirlər. Hətta bu mühüm məsələnin müzakirəsi zamanı erməni barmağı da işə düşür. İclasın sonunda söz erməni millətindən olan Şura üzvü Alabyana verilir. Sənədlərdən göründüyü kimi o, Bakı müsabiqəsində bəyənilmiş layihə variantının, xüsusilə rəssam Xalıqovun hazırladığı portret və Fuad Əbdürrəhmanovun abidə cizgiləri barədə söylənilən müsbət fikirləri bir yana qoyub, yalnız tənqidi mülahizələri ön planda səsləndirərək öz qərəzli ifadələrini də onların üstünə qoyur. Alabyan Azərbaycan mütəxəssislərinin gərgin zəhmət bahasına hazırladığı layihənin və portretin yenidən işlənilmək üçün geri qaytarılmasını təklif edir.

Alabyanın çıxışından: "Əlbəttə, məndən əvvəl göstərilən iradlar tam nəzərə alınmalıdır. Həqiqətən də təqdim olunmuş fiqurda bir çox mücərrədliklər var. Bu işə daha ciddi yanaşmaq olardı. Axı nə üçün layihəyə konkret bir şəxsin portretini əlavə edib "Bax, bu, Nizaminin özüdür"- deməyək. Təklif edirəm: portret üzərində təkrar işlər aparılsın".

Arxasında haqlı olaraq əsl "Kreml tülküsü" adlandırılan, SSRİ hakimiyyətində çox yüksək vəzifə daşıyan Anastas İvanoviç Mikoyanın dayandığı Alabyanlar çox gözəl bilirdilər ki, Nizami dövrünün arxivləri saxlanılmadığından, onun şəxsiyyət cizgilərini yalnız ədəbi-bədii irsinin öyrənilməsi əsasında hazırlamaq mümkündür. Bu da artıq tələb olunan səviyyədə icra olunmuşdu. Ancaq ümumölkə paytaxtı Moskvada dərin kök salmış, yuxarı dairələrin açıq müdafiə etdiyi erməni millətinə məxsus "mütəxəssisin" qərəzli iradlarında indiki şərait baxımından tam aydın görünən siyasi məqsəd güdülürdü. Nizami şəxsiyyətinin Azərbaycan millətinə "qeyri- məxsusluğu" barədə yayılan şaiyələr Alabyanların ürəyincə idi. Onların belə çirkin cəhdi hələ o zaman çoxlarının anlamadığı siyasi məqsədə ünvanlanmışdı. Bu isə ilk növbədə abidə inşasının gecikdirilməsinə, heç olmasa, vaxtın uzadılmasına xidmət edirdi.

Sənədlərdən göründüyi kimi, ötən 30-40-cı illərdə tarixin özü də Alabyanların xeyrinə işləyirdi. Axı ölkə sərhədlərinə doğru qədəm basmaqda olan İkinci Cahan Savaşı həm də Azərbaycanın taleyini sual altında qoyurdu. Ancaq sənədlərdən məlum olur ki, Alabyanların bu növbəti niyyətləri də boğazlarında qaldı. Öndə gedən ziyalılarımızın və dövlət rəhbərlərimizin prinsipial mövqeyi öz işini layiqincə gördü. Hətta ölkənin birinci şəxsi sayılan İ.B.Stalin də Azərbaycanın tərəfində durdu. Təkcə qalırdı ki, üzərində xırda əlavələr etməklə abidə layihəsini gerçəkləşdirmək. Bu barədə hələlik az sonra.

Nizaminin öz millətinə qaytarılması və doğulduğu Vətənin paytaxtı Bakı şəhərində ona layiq abidənin ucaldılması barədə mübahisələrin qızışdığı bir şəraitdə əksəriyyətin xəbəri yox idi ki, hələ ötən XX yüzilin əvvəllərindən xaricdə yaşamağa məcbur edilmiş Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bu qərəzli əməl sahiblərinə daha sərrast cavab vermişdi. Özü də pafoslu çıxışları ilə deyil, Nizamiyə həsr etdiyi dərin məzmunlu tədqiqat əsəri ilə. O, mühacirətdə olmasına baxmayaraq imkanı çatdığı arxivlərdən, dünya tarixinin qaynaqlarından topladığı tutarlı dəlillərə söykənən "Azərbaycanın şairi Nizami" adlı əsərində bu dahi şəxsiyyətin Azərbaycana məxsusluğunu, Gəncə torpağında doğulub yaratdığını sübut edib. "Nizaminin 800 illiyinə həsr edirəm" sözlərini də kitabın ilk səhifəsinə həkk edib. Ancaq sovet ideologiyasının hakim olduğu o çətin illərdə heç kəs bu həqiqəti qələmə almaqla "Pantürkist" damğasını qəbul etmək istəməzdi. Çünki bunun üçün müstəsna cürət tələb olunurdu.

Şahsuvar Haşımov,

Elm və Texnika Sənədləri Arxivinin

direktoru, əməkdar mədəniyyət işçisi

Xalq cəbhəsi.- 2010.- 1 sentyabr.-S. 14.