Bir təmizləməyə dair: Sovet türkçülüyü

Dəyərli oxucular. Türkiyə Təhsil Nazirliyi Təlim və Tərbiyə qurumunun üzvü Ömər Özcan "Xalq Cəbhəsi" qəzetinə göndərdiyi məktubda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Türkiyəyə gəldiyi ilk illərdə müxtəlif vaxtlarda və fərqli imzalarla dərc etdirdiyi yazılardan söz açır.

Ömər Özcan uzun illərdir ki, SSRİ yarandıqdan sonra mühacir həyatı yaşamaq məcburiyyətində qalan türk liderlərinin xarici ölkələrdəki fəaliyyətini araşdırır. Ömər bəy apardığı son araşdırmalar zamanı Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Yalvacoğlu" imzasıyla qələmə aldığı üç yazısını aşkarlayıb və onlardan birini dərc olunması üçün "Xalq Cəbhəsi" qəzetinə göndərib.

Ömər bəyə dərin təşəkkürlərimizi bildirir və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Bir təmizləməyə dair: Sovet türkçülüyü" adlı yazısını oxucularımıza təqdim edirik.

"Xalq Cəbhəsi"

Sovetlər Birliyinə daxil türk və tüsəlman respublikalarında indi bir çox "türkçü və islamçı kosmopolitlər" Sovet patriotizminin və qırmızı rus milliyyətçiliyinin mənafeyi üçün silinib süpürülür. Bu dədilikdən bəhs edən Avropalı şərhçilərdən bəziləri "Türkçülük liderlərinin 1937-ci il repressiyası əsnasında tamamilə yox edildikləri sanılmışdı", - deyə bir mülahizə ilə çıxış edib. Məsələni yaxşıca anlaya bilmək üçün bəhs edilən bu repressiya hadisəsi üzərində dayanmaq istəyirəm:

Stalin diktatorluğu 1937-38-ci illərdə Sovet dövründə edilən sistematik təmizləmələrin ən qanlısına girişmişdi. Bu təmizləmə Rusiyada Troçkiçilərlə, SSRİ-dəki rus olmayan respublikalarda isə milli müqavimətçilərə qarşı həyata keçirilirdi.

Troçkiçilər Stalinin şəxsi iddialarına, milli dirənişçilər isə ruslaşdırma siyasətinə qarşı mübarizə aparırdılar.

Bolşeviklərin ruslaşdırma siyasəti iqtisadiyyat sahəsində mərkəzləşdirmə, mədəniyyət sahəsində isə "sovetləşdirmə" adı altında tətbiq olunurdu.

İqtisadiyyat mərkəziyyətçiliyi məmləkəti Moskvanın planına görə istismar etməkdən ibarətdir. Mədəniyyətin sovetləşdirilməsi isə Sovet türk-müsəlman respublikalarının həqiqi faciəsi - ruslaşdırmaq anlamına gəlir. İlk sıralarda bu siyasət mədəniyyətin formaca milli, məzmunca kommunist olmasından bəhs edən bir düsturla maskalanırdı. Başlanğıcda, türk ellərinin yerli xüsusiyyətlərinə və milli ənənələrinə dözən bolşevikler, getdikcə taktikalarını dəyişdirdilər. Sovet mədəniyyətçiləri öz köklərindən qoparılan türk mədəniyyətini və onunla birlikdə milli mədəniyyət qatarını sovet relslərinə oturtdular. Lakin türk ellərindəki gizli mədəniyyət qüvvətləri sovetlərin bu siyasətinə qarşı çıxırdılar. İki düşmən cərəyan arasında qəti bir döyüş başladı: Bir yandan türkləşdirmə, o biri yandan da ruslaşdırma partizanları üz-üzə gəldilər. Hər iki zümrənin əsaslı tezisləri 1937-ci ildə Bakıda toplanan "qrammatika və termin" konqresində ifadə və düsturlarını tapdı.

Rusçular mütləq bir sovetləşdirmə məqsədiylə bunları istəyirdilər:

1. Beynəlxalq terminlər əslində olduğu kimi deyil, ruslaşdırılmış şəkildə istifadə edilməlidir.

2. Rus dilindəki terminlər tərcümə edilmədən, olduğu kimi tətbiq olunmalıdır.

3. Digər türk ləhcələrindən sözlər alınmamalıdır.

4. Ərəb, fars dillərindən və Osmanlı ləhcəsindən alınan sözlər eyni mənaya gələn rus sözlərilə dəyişdirilməlidir.

Türkçülər isə bunları istəyirdilər:

1. Terminlər türkləşdirilməlidir.

2. Azərbaycanı ruslaşdırmaya aparacaq sovetləşdirməyə meydan verilməməlidir.

3. Cümlə məsələsində ümumi ədəbi əsaslara söykənməli və eyni zamanda, mümkün olduğu qədər digər türk ləhcələriylə olan ortaq xüsusiyyətləri qorumağa cəhd göstərilməlidir.

Sovetlər Birliyindəki çoxdilli mədəniyyətlərin getdikcə daha çox ruslaşdırılması bolşevizmin idealıdır. Bunu reallaşdırmaq istəyənlər isə Moskvanın səlahiyyətli himayəsindən qüvvət alaraq, eləcə də siyasi müdaxilənin kobud təzyiqindən faydalanaraq "sovetçilik" prinsipini həyata keçirməyə çalışırlar. Məmləkətdəki mədəniyyət ənənələrini himayə etmək istəyən ən kiçik bir müqavimət də sovet rejiminə qarşı sui-qəsd kimi dərk olunur. Türkləşdirmək niyyətində isə xalqın bütün mənəvi dəyərlərini tək bir varlıq halına gətirmək məqsədi güdülür. Halbuki ortadoksal kommunizmdə dil bir millətin müxtəlif təbəqə və siniflərini birləşdirməklə təsanüdə (həmrəyliyə - red.) aparan bir mədəniyyət vasitəsi kimi deyil, sinif mübarizəsinin silahı kimi qəbul olunur. Bunun üçün də ədəbi dilin sadə xalqın anlaya biləcəyi bir dərəcəyə endirilməsi lazımdır. Lakin bu qaydanın tək türk dillərinə tətbiq olunduğu da bir həqiqətdir. Lenin və Stalinin dili isə bu qaydaya tabe deyil. Burada başqa bir qanun hökm sürür. Bu qanuna görə sadə rus xalqının müxtəlif təbəqələri deyil, Sovetlər Birliyindəki bütün millətlər də böyük oktyabr inqilabının "müqəddəs" dilini anlamaq səviyyəsinə gətirilməlidir. Çünki ruscaya lovağalanaraq "dünyanın əsas mədəniyyət və elm dili" deyən Zaslovskinin təfəkkürünə görə "latınca-qədim dünyanın", "fransızca-feodal dövrünün", "ingiliscə - kapitalizmin", "rusca isə dünya sosializminin dili"dir. Sən demə, "ruscanı bilmədən dünya inkişaf edə bilməz"miş ("Literaturnaya qazeta" fevral 1949).

1936-cı ildə Azərbaycan Sovet Respublikasının ən nüfuzlu şəxsiyyətləri və kommunistləri ilə ölkənin məşhur dilçi, müəllim və alimlərinin iştirakıyla qurulan bir komissiyada Azərbaycan türkcəsi qrammatikasının əsasları işlənmiş və müəyyən bir sistem qəbul edilmişdi. Sovetçilər, komissiyanın bu təlimatını "inqilab əleyhində bir sui-qəsd vəsiqəsi" adlandırdılar. Çünki bu təlimatda "oktyabr dili", yəni rusca deyil, "pantürkizmin silahı", yəni ümumi türkcə əsas götürülmüşdü. Bu münasibət təkcə Azərbaycana yox, sovetlərdəki bütün türk ellərinə də aid idi. Hər tərəfdə "pantürkizmə" qarşı cəbhə açılmışdı.

Rus imperatorluğunun tarixi qəhrəmanları gündəlik sovet siyasətinin tələblərinə uyğunlaşdırılaraq ideallaşdırılır, sovet türk respublikalarında tarixi şəxsiyyətlərin xatirələri isə unutdurulurdu. Çünki birincilərin xüsusiyyəti Rusiyanı qorumaqdan, ikincilərin tarixdəki rolu isə Rusiyaya qarşı mübarizə aparmaqdan ibarət idi.

Tarixə tətbiq olunan bu yanaşma Stalinin aktuallıq üçün verdiyi düstura da uyğundur: "Hər hansı bir müstəmləkənin hər hansı bir imperatorluqdan ayrılması inqilab, hər hansı bir məmləkətin Sovetlər Birliyindən çıxması isə irticadır".

Qeyd edək ki, siyasi tarixə tətbiq olunan bu metod mədəniyyət tarixinə də tətbiq olunur.

Hər şeyi rus millətiylə birləşdirmək məqsədini güdən bu siyasət, nəhayət, 1939-cu ildən etibarən, Sovetlər Birliyindəki bütün türk respublikalarında mədəniyyətin formaca ruslaşdırılmasına gətirib çıxardı. Yazı kiril-rus hərfləri sisteminə uyğunlaşdırıldı. Türkcə qəzet və kitablar rus hərfləriylə nəşr olunmağa başladı.

Bu "islahat" qırğın (repressiya-red.) dövrü deyilən 1937-1938-ci illərdən dərhal sonra tətbiq olundu. "Qırğın illəri" adlanan mərhələ sözün bütün mənasında faciəli bir dövr idi. Bu dövrə qədər türk respublikalarında, həyatın hər mərhələsində rol alan yerli sovet ziyalıları "təmizləndilər". 1937-ci ildən sonra nə önə gələn bir kommunist, nə məşhur bir yazar, nə sevilən bir artist, nə də az-çox tanınmış bir cəmiyyət adamı qaldı...

Türk ellərini sovetləşdirmədə rus bolşeviklərinə böyük xidmətlər göstərən Azərbaycanda Nerimanov, Türkistanda Feyzullah Xocayev, Uralda Sultan Aliyev, Krımda qubernator İbrahim kimi adamlar belə sonradan milliyyətçiliklə ittiham olunaraq, təzyiqlərə məruz qaldılar. Qarayevler, Ruhullalar və başqaları belə 1937-ci ilin qırğınında ortadan qaldırıldılar. Böyük şair və yazıçılardan Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Münəvvər Qazançı, Çobanzadə kimi milliyyətçi nəsilə mənsub şəxsiyyətlərlə yanaşı, bolşevik məktəbindən, gənc kommunistlər sırasından çıxan ziyalılar da "sovetləşdirmə" terrorunun qurbanı oldular. Sultan Məcid Əfəndiyev, Həmid Sultanov kimi köhnə kommunistlər belə milliyyətçi deyə boğazlanıldılar. Hətta sovet Azərbaycan Respublikasının ölüb getmiş ilk baş nazirinin xatirəsi də "vətən xaini", - deyə məhkum edildi və mənən edam olundu.

Böyük qırğın ilində Moskva yerli türk respublikalarında mövcud milli ənənələri zorlayaraq onları böyük Rusiyanın içində əritmək istəyirdi. Təbiəti dəyişməyə məcbur edirdi. Bu məcburetmə bu gün də dayanmadan davam edir və dayanmadan qurbanlar istəyir. Lakin şübhəsiz ki, təbiəti zorlayan bütün güclərin aqibətinə onlar da uğrayacaqlar. Çünki son zəfər zülmün və əsarətin deyil, ədalət və azadlığındır. Gələcək, totalitarizmin deyil, demokratiyanındır!

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Xalq cəbhəsi.- 2010.- 1 sentyabr.- S. 3.