Kuzey Kıbrıs türk ədəbiyyatında ilk roman

Professor Nizami Tağısoy: "Romanın sözlüyü az qala həcmi qədərdir"

Bu gün Türk Dünyasının ilk növbədə mədəniyyətinin, ədəbiyyatının yeni səviyyədə öyrənilməsi türklüyümüzə yiyəlik baxımından çox gərəklidir. Filologiya elmləri doktoru, Bakı Slavyan Universitetinin professoru Nizami Tağısoy Kuzey Kıbrıs türk ədəbiyyatının ilk romanı ilə bağlı düşüncələrini oxucularımızla bölüşür: "Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyyətinin Azərbaycanda folkloru, mədəniyyəti, ədəbiyyatı haqqında məlumatlar az olduğundan Kıbrıs türklərinin dastanları, şifahi örnəkləri, mədəni-mənəvi ənənələri və yazılı ədəbiyyatı haqqında soydaşlarımıza sistemli bilgilər vermək gərəkdir. Məlum olduğu kimi, türk ədəbiyyatı nümunələri digər çoxsaylı türk xalqlarının dilində yaranmaqla yanaşı, həm də Kıbrıs türklərinin dilində yaradılır".

Kıbrıs türklərinin yazılı ədəbi nümunələrindən biri 1894-cü ildə Kıbrısda nəşr olunmuş "Yadigar-ı-Mühabbet" romanıdır: "Əsəri Kaytaz-zadə Mehmet Əfəndi qələmə alıb. Kıbrıs mədəniyyətinin və ədəbiyyatının dəyərli araşdırmaçısı Harid Fədainin araşdırmalarında və digər mənbələrdə bildirilir ki, "Kaytaz-zadənin bir romanı da var ki, "yine onun da konusu Kıbrısta degil, vaktiyle görev yaptığı Sakız Adasında geçməktedir. Adı "Leyle-i Visal"".

Bundan başqa Harid Fədai "Leyle-i Visal"ın tamamlanmış və basılmışını görmədiyini və olduğunu da heç sanmadığını söyləyir. Nəzərdən keçirdiyimiz dövrdə Kıbrısda o mənbənin nəşri ilə bağlı bundan başqa heç nə olmadığı və yalnız yerli mətbuatda (8 ocak 1892-ci ildə "Zaman" qəzetində) Müzaffereddin Qalibin "Bir Bakış" yenə də (8 avqust 1897-ci ildə "Zaman"da) Kıbrıslı M.Sadreddinin "Saika-i Sevda" romanlarından söhbət gedir". Araşdırmaçı bununla belə bəlkə başqalarının da ola biləcəyini istisna etmir. Ancaq bunu da vurğulayır ki, hər necə olmuş olsa da, "Yadigar-i Mühabbet" Kıbrısda basılan ilk romanlardan biridir".

N.Tağısoy "Yadigar-i Mühabbet" romanının müəllifi Kaytaz-zade Mehmet Nazim Efendinin kimliyinə aydınlıq gətirir. 1857-ci ildə Lefkoşada anadan olub. Təhsilini doğma şəhərdə tamamladıqdan sonra Kıbrısdan ayrılaraq Memalik-i Osmaniyədə və bu arada Sakız adasında, Adanada Kamu görevlisi olaraq çalışdıqdan sonra yenidən Kıbrısa dönüb. Lefkoşa Şeriye məhkəməsində vəzifəsini ömrünün sonlarına - 1924-cü ilə kimi davam etdirib. Kaytaz-zadəyə Müfti Həsən Hilmi Əfəndidən sonrakı padşah II Mahmud tərəfindən "reisü-Şüara" rütbəsi verilib. Kıbrısda ən görkəmli şair kimi tanınıb, İstanbulun ədəbiyyat adamları ilə münasibətləri olub.

Gənclik illəri Rəcaizadələrin, Ziya paşaların, Namik Kamalların dövrüdür. Tanınmış şair Namik Kamalla çox yaxın dostluq münasibətləri olub.

Kaytaz-zadə Kıbrısda yaşadığı illərdə qəzetlərdə ədəbi-bədii yazılar və çoxsaylı şeirlərlə çıxış edib. Divan ədəbiyyatı nümunələrinin təsiri altında yetişdiyindən o, gündəlik mövzulara da müraciət edib. Onun Türk-İtalyan müharibəsini işıqlandıran "İtaliya" adlı dram əsəri də olub. Kaytaz-zadənin şeirləri toplanmış hər hansı divanının olduğu da indiyə qədər müəyyənləşməyib: "Nazim Kaytaz-zadənin "Yadigar-ı-Mühabbet" əsəri iki gəncin ürək çırpıntıları, bir-birini böyük məhəbbətlə sevmələri haqqında romandır. 1894-cü ildə Lefkoşadakı Kıbrıs qəzetəsinin mətbəəsində basılan 207 səhifəlik bu roman 1890-1891-ci illərdə İstanbulda olmuş bir eşq hekayəsi padşah II Abdulhəmid dönəmində yayımlanan romanlarla bir paralelliyin olduğunu göstərir".

Əsərin baş qəhrəmanı Mücib bəylə Nevbər xanımdır. Mücib olduqca bacarıqlı gəncdir. O, dostlarının ayağı altı ildə dəymədiyi yerə altı aydan da az vaxt sərf edərmiş. İmkanları son dərəcə böyük imiş. Bu imkanlarına görə dostları onu sevməz, nifrət edirlərmiş. Mücibə nə etmələri haqda çox düşünərmiş. Qərara alırlar ki, Mücibi içki, mey olan yerə aparıb məsləkindən döndərsinlər. Bir gecə dostlarından birinin evində içkili bir "aləm" düzənləyir, buraa qadınları da gətirirlər. Nə qədər çalışsalar da, Mücibi aldada bilmirlər. Mücib bəy bir gün kağız-qələm götürüb bacısı Medihanın otağına girdikdə rəfiqəsi Nevbərin ona "Yadigar-i-Mühabbet" deyə imzalayıb verdiyi fotosunu görürkən bu qıza vurulur. Bacısının köməkliyilə gerçəkləşən macərada qız da Mücibə aşiq olur. Onların görüşü nəzərdə tutularkən qızın atasının rahatsızlığı, xəstəliyə tutulması, ailələrinin bir müddət Bursada qalıb yaşaması, Mücib bəyin vərəm xəstəliyinə tutulub sevgilisini sayıqlaya-sayıqlaya xatırlaması təsvir edilir. Kaytaz-zadənin təsvirində Mücib "mələk kimi məsum" olsa da, həm də iç dünyasında dönükdür. Bu mənada Mücib və Nevbərin N.Karamzinin "Bədbəxt Liza" povestindəki Erost və Liza ilə və İ.Qutqaşınlının "Rəşid bəy və Səadət xanım" əsərində Rəşid bəylə və Səadət xanım obrazlarının yaxınlığını görmək mümkündür. Bir gün Nevbər xanım anası ilə Mücib bəygilə qonaq gəlir. Mediha plan quraraq qızı Mücibə göstərə bilir. Onlar ölənədək bir-birindən ayrılmayacaqlarına söz verirlər. Gənclərin sevgi hissi günü-gündən dərinləşir. Mücib bəy Nevbərin dərdindən yanıb-yaxılır. Atası Manisaya getdiyindən Mücib Nevbər barədə fikrini ona açıqlaya bilmir. Öz atası geri qayıtdıqda isə bu dəfə Nevbərin atası xəstələnir. Yaşadıqları yerin havası düşmədiyindən onun Kadıköyə getməsi məsləhət bilinir. Arada Nevbər anası ilə Medihagilə vidalaşmağa gəldikdə isə Mücib bəyi evdə görmürlər. Nevbər ona göz yaşları içində bir məktub yazıb qoyur. Məsələnin nə yerdə olduğunu bildikdə Mücib elə düşünür ki, sanki həyatı sona yetib. Bundan sonra yalnız iki sevgili arasında gedib-gələn məktublar onu ovundura bilərdi. Mücibin gənc yaşlarından içinə düşən üzüntüyə dözməsi də asan olmur. Kadıköydən gəldikdə Mediha fürsət taparaq Nevbəri yenə də Mücib bəylə görüşdürür. Bu anda Mücibin bədəni tir-tir əsir. Mücibin bir günü bir aya bərabər olur. İstanbula dönəcəkləri günü gözləyərkən Nevbərin atasının vəziyyəti kəskinləşdiyindən bu dəfə onun Bursaya getməsinə qərar verilir. Mediha onun üzgünlüyünü görüncə bu məsələni anasına bildirir və atasına da deyilməsini məsləhət bilir. Bursada olan Nevbərin atasından xəbər gəlməməsi Mücibi çox narahat edir. Günlər keçdikcə Medihanın da təsəlliləri bir nəticə vermir. Bununla belə məsələni Mücibin anası atasına da bildirir, o, da bu işə qarşı çıxmır. Hətta iş o yerə gəlib çıxır ki, Mücib Bursaya getmək haqda da düşünür. Mediha Nevbərin ona verdiyi şəklini saxlaya bilməyib Mücibin əlinə keçməsinə, Nevbərlə bağlı məsələləri ana-anasına vaxtında söyləmədiyindən özünü suçlayır. Artıq Mücibin günləri xəstə yatağında sayıqlamaqla keçir. Bir gün Nüsrev bəylər Nevbərin İstanbula gələcəyindən xəbər tutur. Anası və bacısı isə zavallı Mücibin başı üstə ağlayır. Mücib ölərkən bacısının köməyi ilə Nevbərə vida deməyi də unutmur. Nevbərgil Bursadan dönəndə isə artıq iş işdən keçmiş olur.

N.Tağısoy sonda deyir: "Kuzey Qıbrısın tanınmış araşdırmaçısı Harid Fədai "Yadigar-ı-Mühabbet"in dilinin zamanına görə anlaşıla bilən bir Osmanlıca (Türkiyə türkcəsi-red.) olduğunu söyləməklə onun müasir türkcəyə uyğunlaşdırılması zamanı əsasən o yazını təməl kimi saxlamağa çalışdığını bildirir. Bununla araşdırmaçı işini bitmiş hesab etməyib. "Yadigar-ı-Mühabbet" üzrə Harid Fədainin təqdim etdiyi "Sözlük" az qala elə romanın həcmi boydadır. "Yadigar-ı-Mühabbet"i Fuad Mehdun orijinaldan ingiliscəyə çevirib. Romanın ingiliscə yayımlanmaya başlanılması 13 ildən artıqdır".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 26 yanvar.- S.14.