“Dünyada sözdən isti, soyuq və qaranlıq
heç nə yoxdur”
Dəyanət
Osmanlı deyəndə oxucular və ədəbiyyatsevərlər
gözlərinin önündə hardasa Modern Azərbaycan
şeirinin ilkin cığırdaşlarından biri, bəlkədə
birincisi canlanır. Amma o, nəyinsə iddiasında deyil.
Buna görə də bəzən tənqidçilər
onun şeirlərini təhlil etməyiblər (ya da çəkiniblər
onun şeirlərini təhlil etməkdən!), bəzən isə
o, Azərbaycan ədəbiyyatında baş alıb gedən
müəyyən qruplaşmaların heç birində yer
almadığı ücün özlərini görməməzliyə
vurublar. O, isə Bakıda oturub sakitcə sözlərini
yandırır. Biz də sözlərini
yandırarkən yaxaladıq. Bu halında ondan bir
neçə sözü xilas etməmək ən azından
günah idi… Ona görə də bu müsahibəni aldıq…
Dəyanət Osmanlı
özü haqqında bir az məlumat verərdi
«Bizimki»nin oxucularına…
1965-ci ildə
Borçalıda doğuldum. Bakı Dövlət
Universitetinin jurnalistika fakültəsini 1991-ci ildə bitirdim.
Uzun illlər nüfuzlu mətbuat orqanlarında
jurnalistlik etdim. İlk şeirlərim
1989-cu ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində
dərc olundu. 1997-ci ildə Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin İdarə Heyətinin
üzvü seçildim. “Ağ kitab” adlı şeirlər
toplusu 1997-ci ildə, sonrakı illərdə isə beş publisistik kitabım nəşr olundu. Çapı maliyyə səbəbindən ləngiyən
şeir kitablarım var. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin
Baş redaktoruyam.
Bildiyimiz kimi
siz modern Azərbaycan şeirinin ilkin cığır
daşlarındansınız. Dəyanət
Osmanlıya görə Azərbaycan şeirində modernizm
yaşandımı ümumiyyətlə?
Dünya ədəbiyyatı
tarixindən bizə bəlli ədəbi cərəyanlarının
dayandığı dəyərlərin elementləri, izləri,
həm də gözəl alt yapı olan rişələri Azərbaycan
xalq ədəbiyyatında mövcuddur. Epos və
dastanlarda, bayatı və nəğmələrdə belə
məqamlara kifayət qədər rast gəlmək olar. Bunlar bəlli ənənəvi, təbii ki, çox
möhtəşəm mədəni-ədəbi sistemin
nümunələridir. Amma ötən
yüzilin bütöv bir orqanizm səpkili yenilikçi
poeziyası 90-çı illərdən başlayıb.
O illərdə ədəbi mühitdə ç.ox geniş,
eyni zamanda birmənalı olmayan rezonans doğuran “2+” ədəbi
cərəyanının yaradıcılarından biri oldum. Az sonra proses bir qədər də gücləndi
və həmfikirlərlə müxtəlif ədəbi dərnəkləri
özündə birləşdirən “Avanqard” ədəbi
birliyi yaratdıq.
Əlbəttə,
bizə, xüsusən də mənim poetik mətnimə
qarşı çıxanlar çox idi. Bizi
dağıdıcı gənclik adlandıranlar da vardı.
Mənə açıq-aydın millətçi
deyirdilər. İndi onların özləri
kütləvi xorda çox pəsdən oxuyurlar.
Toplantılarımız,
mətbutda ilk olan ədəbiyyat səhifələri,
xüsusi buraxılışlar modernizmin
yaşandığını göstərən və bu
gün də aktuallığını itirməyən əsil
ənənədir. Ədəbiyyatda çağdaşlıq
məsələsi bütün dövrlər üçün
ən önəmli faktordur. Bütün ədəbi
oyunlar, hoqqabazlıqlar isə, məsələn,
“sürreal”ın sonundakı “izm”in mahiyyətidir. Mənim istinad etdiyim çağdaşlıq
özlüyündə içində olduğum
reallığa nəzərən ədəbiyyat faktına yeni
yaradıcı münasibəti, forma və üslubu ehtiva edir.
Mətnin işlənmə və təqdimatı
texnikasında yeni modellərdən istifadə olunması da
modernizmin özəllikləridəndir.
Klassik ənənələrə
bağlı olan bir mühitdən çıxan Dəyanət
Osmanlı üçün çətin olmadı ki, bir
başa ağ şeirdən başlamaq?
Mənim
böyüdüyüm, formalaşdığım mühit
türkün milli, etnik, mənəvi, mədəni özəlliyini
bütün təzyiqlərə rəğmən saxlaya bilən
bir mühitdir.
Ədəbiyyata marağım hələ kənd
məktəbində oxuyarkən yaranıb. Ən əvvəl bu maraq ümumi səciyyə
daşıyırdı. Sonralar mən nəyin
mühüm və həqiqi ədəbiyyat olduğunu müəyyənləşdirə
bildim. Yaddaşımda dərin iz buraxan əsərlər,
xüsusən də xalq yaradıcılığı nümunələri
var. Ədəbiyyata münasibətimin formalaşmasında bu əsərlərin
rolunu sonradan tam aydınlığı ilə anladım.
Universitet illərində
yəqin etdim ki, poeziyaya meylim tam ciddiləşib. Məhz bu müddətdə
öncül Rus, Avropa və Qərb ədəbiyyatı ilə
çox geniş şəkildə
“Ağ kitab”la,
eləcə də mətbuatda cıxan şeirlərlə mən
həm bir çox hallarda qınanmışam, amma təqdir də
olunmuşam. Onların içərisində bizim ədəbi nəslin
nümayəndələri də vardı. Təsəvvür
edin, o dövrdə birdən-birə ilk olaraq bütün
poetik qəliblərdən və durğu işarələrindən
imtina etmək necə reaksiya doğura bilər. Amma mən heç nəyə baxmadan yeni
konstruksiyalı poetik sistemimi yaratdım. O vaxtlar mənə
“mürəkkəb” deyilən şeirlərə və
durğu işarələrinə görə ağız
büzənlərin əksəriyyəti bu gün, çox
gec də olsa, özləri qəliblərdən və
durğu işarələrindən istifadə etmirlər. İndi deyə bilərəm ki, onların bəziləri
bunu mətndə durğu işarələrinin yerini bilmədiyindən
edirlər.
Pəncərəmdən gecə
keçir
qışın son nəfəsini
görmüş sanki
təkcəyəm masamın arxasında
bu kağız
göyüzündə
sən üşüyürsən
mən sözləri
yandırıram… Sözləri yandırmaq niyə?
Dünyada
sözdən isti, soyuq və qaranlıq heç nə yox. Bu mənada,
insan içindəki acını, soyuğu və
qaranlığı sözün şirinliyi, istisi və
işığı qova bilər. Mən
dünyanın acılarından üşüyən o ruhu
yalnız sözlə isidə bilirəm. Günlərin
bir günü anladım ki, mənim sözdən başqa
varım yoxdur. Məncə, burda mürəkkəb
elə də bir şey olmamalıdır.
Sizi anlamaq
çətin gəlir niyəsə oxuculara. Bir də
görürsən ki, hardansa bir söz gəlib dayanıb
başqa bir sözün qənşərində və əslində
bu sözləri indiyə kimi işlədən olmayıb bir
yerdə. Şeirdə sistemsizlikdir bu yoxsa…
Ola bilsin,
yazdıqlarım kiməsə çətin gəlsin. Mən
heç vaxt oxucunu düşünüb yazmamışam.
Ədəbiyyat naminə, əsası isə
yaşantılarımın doğurduğu duyğuları,
acıları və millətə, insana, həyata sevgini qələmə
almaqla, düşüncələrimi öz ruhi sistemimdən
azad edirəm ki, onların son aqibətini də yaşaya bilim.
Mən sözlərin,
hətta bir-birinə əks görünən sözlərin
realda bir-biri ilə qırılmaz əlaqəsini, təmasını
və doğmalığını görürəm. Əslində,
dünyanı Söz idarə edir, desəm, daha konkret olar.
Və sistemsiz heç nə yoxdur, qənaətinin
tərəfindəyəm. Sadəcə, bu
həyatda hər şey Tanrı tərəfindən sözlə
kodlaşdırılmış vəziyyətdədir. Hər kəs intellektinə, səviyyəsinə
görə anlar və bu koda öz açarını salar.
Amma hamı aça bilməz, şübhəsiz.
Hətta ədəbi
tənqidimizin özü belə 90 – cılar haqqında
danışanda ya yanınızdan sükütla keçirlər,
ya da təbiri – caizsə yıxıb sürüyürlər
sizi. Onlar başa düşmürlər sizi, ya bəlkə
siz bilərəkdən onlarla oynayırsınız?
Mənim ədəbi
tənqidə öz münasibətim var və fikirlərim mətbuatdan
sizə tanışdır. Səviyyəli,
predmeti dəqiq olan tənqid ədəbiyyat tarixinə
lazımdır. Bizdə bəzən tənqidin
missiyasını şəxsi münasibətlər,
regionçuluq və cılız iddialar müəyyənləşdirib.
Belə tənqid həmişə mənim sərt
tənqidimlə rastlaşıb. Bax, bu səbəbdən
yanımdan sükutla kecənlər də, bir az
uzaqlaşıb daş-kəsək atanlar da olub. Belələri başı ədəbiyyata yox, öz
oyuncaqları ilə oynamağa qarışmış vəziyyətdə
yaşayırlar. Ancaq zərrə qədər
də fərqinə varmamışam. Cünki
həqiqi ədəbiyyat xiridarı olan tənqidci və
yazıçılar zamanında şeirlərim haqqında
konkret fikir söyləyiblər.
Postmodern estetikanı Azərbaycan
ədəbiyyatına sırımaq istyənlər var. Necə
bilirsiniz, postmodern estetikanın cəmiyyətimizə və təbii
ki, cəmiyyətin əsas tərkib hissəsi olan ədəbiyyatımıza
xeyri və zərəri nə ola bilər?
Kim
özünü klassik, modernist, postmodernist, yaxud da olsun,
neopostmodernist adlandırırsa, qoy elə olsun. Hər kəsin alnına istədiyi
ad yapışdırılsa, dünyada nə baş verə
bilər ki… Mahiyyəti anlamaq lazım. Mənim düşüncəmə görə, ədəbiyyatın
yaşarılığını nə tənqidçi, nə
ad, nə də cərəyanlar təmin edir. Yüksək dəyəri olan mətnlər illərlə
də zamanını gözlər.
Postmodernizm
Avropa və qərbdə bir eksperiment olaraq sınaqdan
çıxıb və bəzi hallarda özünü
doğrultmayıb. Fantastika da eləcə. Çünki burada reallıq ya nəzərə
alınmır, ya da arxa plandadır. Amma
gözəl əsərlər də yaranmamış deyil.
Azərbaycanda
postmodernist düşüncəli ədəbiyyat yoxdur, postmodernizmi
təhrif edən antaqonistlər var. Belələri
yazılarında öz ruhi, bioloji qüsurlarından bəhs
edirlər. Bunun isə, potensialı böyük olan Azərbaycan
ədəbiyyatına, ədəbiyyat lazım olan cəmiyyətin
inkişafına, yeni nəslin baxışlarının
formalaşmasına zərəri böyükdür. Bunu
birdəfəlik bilmək kərəkdir ki, ədəbiyyat, mədəniyyət
vasitəsilə Azərbaycana ixrac olunan irtica siyasəti var. Bu
siyasət icraçılara milli dəyərlərin ləkələnməsi
əvəzində müəyyən imkanlar vəd edir…
Fikirimcə,
dünya ədəbiyyatında elmin, həyatın istiqamətini
və perspektivi dəqiq müəyyən edən, intellekt
düşüncənin məhsulu olan, fantastika da, realizm də,
abstrakt cərəyan da, modernizm də postmodernizm də var və
maneəsiz yaşayacaq. Ancaq mən bu gün özümü
heç bir cərəyanıın nümayəndəsi
saymıram.
Şeirimizin bu
günkü vəziyyətində, bu xaos ortamında kimləri
oxuyursunuz? Ümumiyyətlə, şeirdəki bu qaragüruhun
səbəbləri nədir axı?
Daimi müraciət
etdiyim bayatılar, nəğmələr, ağılar, atalar
sözləri, ümumiyyətlə, müxtəlif
xalqların şifahi ədəbiyyat nümunələridir. Bunlar hələ
möcüzəsi tam açılmayan bir dünyadı.
Mütaliə etdiyim konkret yazıçı və
şairlər, esseistlər var.
Nazim Hikmətin, Yunus Əmrənin,
Səməd Vurğunun, Tufarqanlının, Aytmatovun, Oljas
Sülemenovun, Vaqif Bayatlının, Pablo Nerudanın, Folknerin,
Karl Sendberqin, Oktavio Pasın,Pasternakın, Xlebnikovun,
Axmatovanın, Erenburqun və daha neçə-neçə
sayğılar bəslədiyim ustadların qələmindən
çıxanlar mənim üçün çox qiymətlidir.
Hazırda Deyl Kornegini və Aşiq Ələsgəri,
hər şeydən yorulanda isə müdriklərin kəlamlarını,
lətifələri oxuyuram.
Hərənin
özünə görə bir Ortaq Türkcəsi var. Dəyanət
Osmanlının xəyalındakı Ortaq Türkcənin
konturları necə çəkilib?
Ortaq türkcənin
taleyi perspektivlə bağlı məsələdir. Amma bu,
mütləq baş verəcək. Çünki
müasir dünyada və türk dövlətlərində
gedən proseslər millətləri daşlaşmış mədəni
dəyərlərinə qayıtmağı, siyasi, ideoloji
baxımdan birləşməyi zəruri edir. Xəyalda deyil, biz elə realda əsasən Ortaq
türkcədə danışır və yazırıq.
Nəticə ideloqların, dilci alimlərin qəraından
asılıdir. Məncə, Azərbaycan və
Anadolu türkcəsi müəyyən sintezlər əvəzində
Ortaq türkcənin alt yapısı sayıla bilər.
Və sonda «Bizimki» e –
jurnalına və onun oxucularına arzularınız,
tövsiyyələriniz…
“Bizimki” izlədiyim
və təqdir etdiyim saytllardan biridir. Acığı, onu sənin
imzana gərə tanıdım və bəyəndim. İstərdim ki, jurnal bütün türk
dünyasını əhatə etsin. Tanınmayanları
bir-birinə tanıtsın. Türk
dünyası mədəniyyətinin möhtəşəmliyini
əks etdirsin. Həqiqi ədəbiyyatçıları
saxtakarlardan və dəllallardan ayıra bilsin. Bu, Azərbaycan üçün mühüm məsələdir.
Dostlara uğurlar və uğurlar.
Oqtay Hacımusalı
Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 1 aprel.-
S.14.