Lenin: "Bakını tutmaq bizə
olduqca vacibdir" Stalin: "Gürcüstan qorxulu deyil"
Tuxaçevski və
Orconikidze: "Son məqsəd Bakı quberniyasını
deyil, bütün Azərbaycan ərazisini ələ
keçirmək hesab edilməlidir"
Bolşeviklər partiyasının rəhbərlərinin
şəxsi və xidməti yazışmaları Azərbaycan
tarixi üzrə ən maraqlı və az öyrənilən
mənbələrdən sayılır
I yazı
XX əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində
Şimali Azərbaycnda aprel çevrilişinə
aydınlıq gətirmək üçün həmin
dövrlərdə partiya və sovet hökumət rəhbərlərinin
bir-birilərilə teleqram, məktub və sair formalarda
yazışmalarına müraciət etmək lazımdır.
Həmin yazışmaların bir çoxunu Azərbaycan tarixi
ilə bağlı ilkin mənbə kimi qiymətləndirmək
olar.
1918-1920-ci illərdə nəşr
olunan müxtəlif siyasi yönümlü qəzet və
jurnalların səhifələrindəki yazıları da (həmin
yazıların subyektiv xarakter daşımasına baxmayaraq
V.A.) mövzu ilə bağlı mühüm əhəmiyyət
kəsb edən mənbələr sırasına daxil etmək
mümkündür.
Məlumdur ki, Rusiyada qurulan
sovet-bolşevik hökuməti Cənubi Qafqazda öz işğalçılıq
siyasətini Azərbaycan üzərində qurmağa
çalışırdı. Daha doğrusu, Azərbaycanın
işğalı, sonradan Ermənistan və
Gürcüstanın işğal olunması demək idi. Bu da
bütövlükdə, Cənubi Qafqazda Sovet
Rusiyasının möhkəmlənməsinə şərait
yaradardı.
Sovet Rusiyası xarici
müdaxilə və vətəndaş müharibəsini
(1918-1920-ci illər) qalibiyyətlə başa
çatdırdıqdan sonra keçmiş Rusiya imperiyası ərazisinin
bərpası, daha doğru imperiya caynağından xilas
olmuş xalqları yenidən, ancaq bu dəfə başqa adla,
imperiyanın əsarətinə qaytarmaq üçün əlverilşli
imkan qazandı.
Ona görə də Qafqaz cəbhəsinin
hərbi qüvvələrində Cənubi Qafqazı sovetləşdirmək
üzrə əməliyyat hazırlığı gedirdi.
Halbuki, istər Azərbaycan, isətərsə də
Gürcüstandan Sovet Rusiyası üçün heç bir
təhlükə yaranmırdı. Buna baxmayaraq, imperiya xislətli
Sovet Rusiyası hər iki respublikanı işğal etdi.
Xatırladaq ki, Rusiya Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyini tanımayan yeganə
dövlət idi. Rusiya 1920-ci ildə vətəndaş
müharibəsi və xarici müdaxilə təhlükəsindən
xilas olduqdan sonra bütün diqqətini Cənubi Qafqaza - Azərbaycana
yönəltdi və müxtəlif istiqamətlərdən təzyiqlərə
başladı.
Rusiyanın Azərbaycanla
bağlı siyasətini dərindən öyrənmək
üçün həmin dövrdə sovet hökumət
üzvlərinin bir-birlərilə yazışmaları, eləcə
də müxtəlif səpkili teleqram, məktub və s. məlumtalar
mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Lakin yuxarıda qeyd etdiyim məlumatlar-mənbələr
bəzən subyektiv xarakter daşıyır və çox
vaxt hadisələrə birtərəfli qaydada qiymət
verilir. Bu mənbələrin (həmin dövrün sənədləri)
subyektiv xarakter daşımalarına baxmayaraq, Cənubi
Qafqazda, xüsusilə Azəbaycanda baş verən siyasi hadisələrin
öyrənilməsində olduqca qiymətli və
maraqlıdır.
Çünki bütün bu
yazışmalar (sənədlər) sovet hökumətinin
yüksək vəzifəli şəxslərin, daha doğrusu
sovet dövlətini yaradanlar (V.İ.Lenin, İ.V.Stalin,
Q.K.Orconikidze, Q.V.Çiçerin, D.Trotski, S.M.Kirov və
başqaları) arasında gedib.
Onu da qeyd edim ki, bolşeviklər
partiyasının rəhbərlərinin şəxsi və
xidməti yazışmaları Azərbaycan tarixi üzrə ən
maraqlı və az öyrənilən mənbələrdən
hesab olunur.
Sovet dövlət adamları
çox vaxt gündəlik tutmurdular, ona görə də həmin
məktub və teleqramlardan ən çox rəsmi sənədlərdə
olmayan qeyri-rəsmi, lakin dəqiq məlumatlar əldə etmək
mümkündür. Bu qarşılıqlı
yazışmalarda əsasən Azərbaycanın-Bakının
işğalının ön planda durduğunu
görürük.
Beləliklə, 1920-ci il
martın 17-də Lenin Orconikidzeyə göndərdiyi teleqramda
qeyd edirdi: "Bakını tutmaq bizə olduqca vacibdir.
Bütün cəhətləri bu istiqamətə yönəltmək
lazımdır. Bununla belə nəzərə
alınmalıdır ki, bəyanatlarınızda olduqca
diplomatik olmaq vacibdir və yerlərdə sovet hakimiyyətinin
möhkəm hazırlanmasında yüksək əminlik
lazımdır. Eyni ilə Gürcüstana
yanaşılmalıdır. Məsləhət görürəm
ona (Gürcüstana-V.A.) daha ehtiyatla yanaşılsın".
Buradan tam aydın olur ki, Sovet Rusiyasının əsas məqsədi
dinc və ya qeyri-dinc yolla Azərbaycanı işğal etmək
idi. Bununla bağlı çox ciddi hazırlıq işləri
də görülürdü.
D.Trotskinin Bakının
işğal olunması ilə bağlı 1920-ci il martın
21-də İ.V.Stalinə göndərdiyi teleqramı diqqəti
cəlb edir. Trotski Moskvadan göndərdiyi teleqramında
yazırdı: "Mən Tuxaçevsikiyə
aşağıdakı sorğuları göndərdim. Sizin tərəfinizdən
Novorosiyski və Qroznı ələ keçiriləndən
sonra sizdən 2-ci atıcı və 3-cü süvari
diviziyasının götürülməsi nəzərdə
tutulur. Sizə komplekləşdirilmək üçün əlavə
qoşun, ola bilsin, açıq dəniz vasitəsilə
verilsin. Xahiş edirəm bildirin, belə şəraitdə
Bakını işğal etmək və saxlamaq
üçün təcili əməliyyatın
aparılması mümkündürmü? Buraya əlavə
edirəm: tam toxunulmazlıq və neft vəd verməklə
Gürcüstanla saziş bağlamaq yaxşı olardı. Qərb
cəbhəsi üçün Qafqaz cəbhəsindən 6
deyil, 4 diviziya götürülməsini mümkün hesab edirəm.
Öz fikirinizi bildirin. Moskva 21 mart. Hərbi-inqilabi
Şuranın sədri Trotski".
Sonra o yazırdı: "Bu
teleqrama bir gecənin içində, hər halda, martın 22-də,
saat 11-dən gec olmayaraq cavab verməyinizi xahiş edirəm".
Qeyd edim ki, Leninin təşəbbüsü
ilə, Stalinə Qafqaz Cəbhəsinin möhkəmləndirilməsi
işinə nəzarət etmək
tapşırılmışdı.
İ.V.Stalin L.D.Trotskiyə
cavab olaraq 1920-ci il 21 mart tarixli teleqramında yazırdı:
"Şifrələnmiş teleqramınızı aldım. Qafqaz
cəbhəsində 25 atıcı və 10 diviziya var. Sizin təklifinizə
uyğun olaraq polyaklara qarşı duran diviziyadan 6-sını
götürmək olar. Qalan qüvvələrlə Bakı
rayonunu cəsarətlə saxlamaq mümkündür. Əgər
birtərəfliyə söz versək, Gürcüstan qorxulu
deyil".
1920-ci il aprelin 23-də
Q.K.Orconikidzenin Q.V.Çiçerinə teleqramı da diqqəti
cəlb edir. Belə ki, Orconikidze Petrovskidən keçərkən
Çiçerinin teleqramını aldığını
bildirir. Eyni zamanda, bu teleqramda Azərbaycanla bağlı
maraqlı məlumatlara rast gəlmək mümkündür.
Məlumdur ki, Sovet Rusiyasının xarici işlər komissarı Q.V.Çiçerin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinə iki dəfə (1920-ci il yanvarın 2-si, digəri isə yanvarın 23-də) nota göndərərək Denikinə qarşı birgə mübarizə aparmaq təklifi verib. Ancaq AXC hökuməti cavab notasında bunun Rusiyanın daxili işi olduğunu bildirib.
1920-ci ilin əvvəlində sovet hökuməti Denikin ordusuna qarşı birgə hərbi əməliyyatlar aparmaq məqsədilə, müqavilə bağlamaq təklifilə, Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərinə müraciət edib. Hər dəfə də rədd cavabı alıb. Sovet Rusiyasının Şimali Qafqazda mövqeyinin möhkəmlənməsi və sovetləşdirmə təhlükəsini görən Azərbaycan və Gürcüstan hökumətləri 1920-ci ilin payızında Rusiya ilə müqavilə bağlamaq üçün öz nümayəndələrini Moskvaya göndərməyə məcbur oldular. Ancaq şəraitin dəyişməsi ilə Moskva danışıqları yubadırdı.
Orconikidze aprelin 23-də Çiçerinə göndərdiyi teleqramında yazırdı: "Sizin bir az ləngiməniz lazımdır. Hazırda Bakıda vəziyyət aşağıdakı kimidir-hökumətin tərkibindən ittihadçılar, sosialistlər və başqa partiya nümayəndələri çıxıb. Yusifbəyov (AXC-nin 4 və 5-ci hökumət kabinetinin sədri olmuş Nəsib bəy Yusifbəyli nəzərdə tutulur-V.A.) hökuməti yalnız müsavatçılardan ibarətdir. Türkiyədə Milli Hərəkatın rəhbəri Mustafa Kamal Paşa Azərbaycandan tələb edir ki, onları İngiltərənin hücumundan müdafiə etmək məqsədilə, sovet ordusunu Türkiyə sərhədinə buraxsınlar (1920-ci ilin payızında RK(b)P Qafqaz bürosu Türkiyə Milli Hərəkatın lideri Mustafa Kamalla, ingilislərə qarşı birgə hərəkət etmək üçün, müqavilə bağlayıb). Bizimkilərin qansız Bakıya daxil olması və soveti elan etməsi istisna olunmur".
1920-ci il aprelin 23-də Tuxaçevski və Orconikidze tərəfindən 11-ci Ordunun komandanlığına dəqiqləşdirici teleqram göndərilir. Onlar "son məqsəd Bakı quberniyası deyil, bütün Azərbaycan ərazisini ələ keçirmək hesab edilməlidir", əmrini verirlər.
Orconikidze sovet ordusunun hələ Bakını işğal etməmişdən əvvəl, mərkəzə-Moskvaya göndərdiyi teleqramda bildirirdi:" Nərimanov olduqca Bakıya lazımdır. Artıq dərəcədə sizdən xahiş edirəm, sabah onu bizə yola salın. Sabah axşam mən yenidən Petrovskiyə gedirəm".
Q.K.Orconikidze və S.M.Kirovun Bakıdan V.İ.Leninə göndərdiyi 1920-ci il 4 may tarixli teleqramında (Orconikidzenin birinci teleqramı 1920-ci il aprelin 30-da Leninə göndərilib və burada 1920-ci il aprelin 27-dən 28-nə keçən gecə Azərbaycanda baş vermiş hadisələr şərh olunur-V.A.) deyilirdi: "27-dən 28-nə keçən gecə, saat 2-də Bakıda hakimiyyət Azərbaycan İnqilab Komitəsinin əlinə keçdi. O da Azərbaycanı Sovet Respublikası elan etdi. Gecə saat 4-də zirehli qatar Bakıya daxil oldu".
Yuxarıda qeyd olanan teleqramda, Bakıda baş vermiş hadisələr, buradakı siyasi, iqtisadi və hərbi vəziyyət haqqında Leninə vaxtaşırı məlumat verilirdi. Verilən məlumatlarda qeyd olunur:"28 aprelə keçən gecə Azərbaycan kommunistlərinin inqilab komitəsi hökumətdən hakimiyyəti kommunistlərə təhvil verilməsini tələb etməsi xəbərini alandan sonra bizim ordu aprelin 26-da Azərbaycanın sərhədlərini keçdi (Kommunistlərin inqilab komitəsi deyəndə, Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi nəzərdə tutulur-V.A.)".
Vaqif Abışov,
Tarix elmləri namizədi
Xalq Cəbhəsi.-
2011.- 28 aprel.- S.10.