"Təbiətin halında bir amansızlıq var"

Professor Telman Əliyev: "İnsan təbiətlə "yola getməyi" bacarmalıdır"

Professor Telman Əliyevin "Ölümqabağı gümrahlaşmanın sirri" adlı elmi kəşfi alimlərin ciddi marağına səbəb olub. Bu barədə o, bizimlə söhbətində bildirib ki, "30-a yaxın alimin müsbət rəyi oldu. Dünyaca məşhur alim, doktor Cavad Heyət bu mövzuda özünün "Varlıq" jurnalında ayrıca məqalə nəşr etdirib". Kitabın ikinci nəşrində mövzu daha da təkmilləşdirilib: "Bu ideyalar dünyanın müxtəlif ölkələrində maraqla qarşılanıb". Telman Əliyevin digər kəşfində isə müxtəliflik fenomeninin sirri açılıb: "Kainatdakı müxtəliflik böyük elmi prinsiplərə əsaslanmaqla açılıb. Bu ideya vasitəsilə canlılarda məhv olma risqini, habelə cansız obyektlərdə - mühəndis qurğularında dağılma risqini azaltmaq mümkündür".

Bu fikirlərinin dünyanı indi daha çox narahat edən zəlzələ məsələsində də uğurla tətbiq edilə biləcəyinə əminliyini bildirən T.Əliyev ideyasının 3 yolla təsdiqini tapdığı qənaətindədir. O, qənaətlərini müasir elmlərdə əsaslı rol oynayan sinergetik tədqiqatlar vasitəsilə də sübut edib: "Zəlzələyə davamlılığı artırmaq istəyiriksə, bir bina o birisindən hər mənada fərqli tikilməlidir. Bu, hər hansı bir dövrdə ola biləcək zəlzələ təhlükəsini xeyli azaltmış olar. Sovet vaxtı binalar demək olar, biri-birinə oxşayırdı. Elə zəlzələlər var ki, o binaların hamısını dağıdar. Əsasən birtipli layihələrdən qurtulmaqla bu problemin həllində irəliləyişə nail olmaq mümkündür".

Çağdaş kompüter proqramı vasitəsiylə "sınaq məhəlləsi" yaradan alim nəticə ilə bağlı bunları bildirir: "Bir neçə müxtəlif tipli-konstruksiyalı binalar layihələndirildi. 9 ballıq Rixter şkalası ilə zəlzələ "yaradıldı". O binalardan yalnız biri dağılmağa başladı. Başqaları isə demək olar, zəlzələyə "reaksiya vermədilər". Bu fakt təsdiq edir ki, baş verəcək zəlzələlərin fəsadlarının azaldılmasında bu ideya əhəmiyyətli rol oynaya bilər".

Bu ideyanın təbiətdəki, ümumiyətlə, kainatdakı bütün proseslərə aid olduğunu bildirən T.Əliyev deyir ki, təbiətdə iki bir-birinin eyni olan nəsə yoxdur.

Çağdaş dövrdə dünyada birdilliyi, bir mədəniyyətliliyi əsasandırmaq amili sovet dövründə vardı, indi daha da bu meyl artıb. Ancaq dünya eyniliyin yox, müxtəlifliyin vəhdəti kimi birdir. Alimin "Təbiətin qadağan olunmuş qanunları və ölümqabağı gümrahlaşmanın sirri" və "Canlılarda müxtəliflik (diversifikasiya) fenomeni və onun sirrinin açılması" adlı kəşfləri təbiət hadisələrinin sirrinin üzə çıxarılmasında müəyyən rol oynaya bilər. Patentləşdirdiyi ixtiralar zəlzələ proqnozu və zəlzələyə davamlı qurğular yaradılması sahəsinə aiddir. Uğurlarına görə Beynəlxalq Ekoenergetika Akademiyasının və Ukrayna İnşaat Akademiyasının akademiki seçilib.

Min illərdir ki, insanlar tikdiklərinin bir zaman uçulacağını dərk etsələr də, amma yenə də qurmaq, yaratmaq inadlarından qalmırlar. Alim deyir, insan qurmasa, yaratmasa, məhv olar: "Təbiətin halında bir amansızlıq var. İnsan təbiətlə "yola getməyi" bacarmalıdır. Yəni insan elə tikib-yaratmalıdır ki, zəlzələ onu dağıda bilməsin". Hər halda insan təbiətlə olan əhdini pozub. Təbiət insanın heç bir səhvini ona bağışlamır. İnsan təəssüf ki, təbiətlə olan ilahi harmoniyanı qoruyub-saxlamaqda inadlı deyil: "Tarazlıq təbiətin ən geniş yayılmış fundamental anlayışıdır. Tarazlıq insan tərəfindən pozulub. İnsan öz əməlləri ilə təəssüf ki, əksər hallarda təbiəti qəzəbləndirir. Digər tərəfdən də təbiətin qəzəbinin səbəbi təkcə insanın fəaliyyəti ilə bağlı deyil. Təbiətin özündə də bu proseslər gedir".

İnsanları tarixən, xüsusən də indi daha çox daim gərginlikdə saxlayan təbii fəlakətlərdən biri zəlzələlərdir. Zəlzələnin bölgüsü aparılaraq onun 4 növünün olduğu müəyyənləşdirilib: tektonik, vulkanik, uçqun və süni kimi zəlzələ növləri var. Hazırda süni zəlzələ barədə də az danışılmır. Ən təhlükəli zəlzələlər tektonik zəlzələlərdir. Təbiidir ki, tektonik zəlzələnin də izahı var. Ancaq süni zəlzələ daha çox insan fəaliyyətilə bağlıdır. Bu zəlzələlərə adətən "bənd zəlzələləri" də deyirlər: "Aydınlaşdırılıb ki, bəzi yerlərdə çəkilən bəndlərdə suyun səviyyəsi 80-100, eləcə də 120 metrə çatanda zəlzələ baş verir. Adətən çox hallarda böyük şəhərlər zəlzələlərin episentrinə düşür. Məsələn, Daşkənd, Aşqabad, eləcə də Şamaxı, Gəncə... "Bənd zəlzələsi" ilə bu şəhərlərdə baş verən təbii fəlakətlər arasında analogiya tapmışam. Bənd zəlzələsində əsas motiv odur ki, müəyyən bir ərazidə yaranan ağırlıq artdıqda zəlzələ baş verir. Ağırlığın artması nəticəsində sıxılma gərginliyi artırır; yəni "bənd zəlzələsi"ndə göldə necə effekt yaranırsa, bu məqamda da elə effekt yaranır. Abşeron yarımadasında indi də göydələnlər tikilir. Təəssüf ki, bu zona çox yüklənib. Həticədə çox böyük fəsadlarla üzləşə bilərik".

Zəlzələ hadisəsi və onun öyrənilməsi qədim tarixə malikdir. Zəlzələni Çində hələ eramızdan əvvəl 760-cı ildə qeydə almağa başlamışlar. Zəlzələni qeyd edən ilk cihazı-seysmokopu da Çin alimi, riyaziyyatçı, astronom və coğrafiyaşünas Çyan Xen 132-ci ildə ixtira edib. Orta Asiyada zəlzələ haqqında ilk elmi əsər yazan dahi alim, böyük loğman İbn Sina (980-137) olub. İbn Sina özünün "Kitab əş-şəfa" əsərində güclü silkələnməyə məruz qalan sahələrin zəlzələnin episentri ilə üst-üstə düşmədiyi halları, Yer səthinin müxtəlif sahələrində zəlzələlərin təkrarolma tezliyini, eləcə də Ay və Günəşin zəlzələyə təsirini göstərib, zəlzələ zamanı ondan qorunmaq, ehtiyatlı davranmaq barədə mülahizələr söyləyib. Zəlzələnin öyrənilməsi məsələlərilə onun müasiri Əbu Reyhan Biruni məşğul olub.

Zəlzələ qədim zamanlardan öyrənilsə də, indiyə kimi də xalqlara bədbəxtlik gətirməkdə davam edir. Zəlzələ Yer qabığının həyat fəaliyyətinin təbii nəticəsi hesab olunur. Seysmoloqlar ehtimal edirlər ki, zəlzələlər milyard illər bundan sonra da baş verəcək. Qorxunc tektonik hadisə kimi zəlzələnin öyrənilməsi qədim zamanlara gedib çıxsa da, ondan qorunmaq yollarının, zəlzələyə davamlı qurğular yaradılmasının tarixi bir o qədər cavandır".

Alimin fikrincə, zəlzələyə davamlı bina və qurğuların yaradılması olduqca aktualdır və aktual olaraq qalacaq. Ona görə ki, zəlzələnin qarşısını almaq mümkün deyil. Digər tərəfdən onun proqnozunu etibarlı şəkildə, bəzi istisnaları çıxsaq, vermək mümkün deyil. 2000-ci ilin yanvarında Yeni Zellandiyada keçirilən beynəlxalq konqresdə qəbul olunan qətnamədə yazılmışdı ki, yeganə çarə bina və qurğuların zəlzələyə davamlı tikilməsidir. Ötən əsrdə zəlzələyə davamlı qurğularla bağlı bir-birini inkar edən 2 konsepsiya yaradılıb. Onların hər ikisi təcrübədə özünü doğrulda bilmədiyindən sıradan çıxıb. Birinci konsepsiyanın məğzi belə idi ki, bina və qurğular sərt qrunt, məsələn, qaya üzərində tikilsə yaxşıdır. Hamının qəbul etdiyi bu fikir baş verən zəlzələlərdən sonra mütləqliyini itirdi. O zaman tələsik belə bir konsepsiya yaratdılar ki, bina və qurğular yumşaq qrunt, məsələn, qum, gil və s. üzərində tikilsə yaxşıdır. Bu da ağlabatan idi, yumşaq qruntun amortizasiya xassəsi sözügedən fikrə qüvvət verirdi. Ancaq 1964-cü ildə Yaponiyada baş vermiş Hiiqata zəlzələsi bu ideyanın da doğruluğunu inkar etdi. Hiiqatada bu konsepsiya əsasında yumşaq qrunt üzərində tikilmiş binalar böyrü üstə aşdılar".

Alimin konsepsiyasının məğzi belədir: "Bu, o biri konsepsiyalardan fərqli olaraq seysmik rezonans halını nəzərə almağa və ondan yayınmağa imkan verir. Konsepsiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sərtliyi yüksək olan bina və qurğular sərtliyi aşağı olan qrunt üzərində, sərtliyi aşağı olan bina və qurğular isə sərtliyi yüksək olan qrunt üzərində yaradılsa yaxşıdır".

Xalq cəbhəsi.- 2011.- 17 avqust.- S. 14.