Axıska türklərinin Vətəni

Axıska həm qədim türk boyunun, həm də minillərlə yaşanılan bölgə adı, toponimdir

Axıska türkləri b.e.ə. sak-isgit zamanından daha əvvəl Hun Türkləri zamanı Qafqaza yerləşmiş türklərdir. Hər hansı bir bölgü - istər tarixi, istər coğrafi, istər mövqe baxımından olsun, bu, heç vaxt Axıcka Türklərinin Qafqaz tarixini doğru-dürüst izah etməz, çünki əvvəla b.e. əvvəlki "Axıska türk tarixi" adlı konkret predmet araşdırılmayıb, sonra Türk Dünyasında "Qafqazşünaslıq" deyilən bir elmi mövzu ümumiyyətlə, hələ araşdırmaya açılmayıb. Açılmasa da, arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən maddi mədəniyyət nümunələrinin etnoqrafik özəlliyi və ümumiliyi, hun, isgit-sak, oğuz-karluk xəttinə birbaşa bağlantı ilə varislik ifadə etməsi, qədim toponimlərin etimoloji izahından gəlinən nəticələr bir daha izah edir ki, Axıska Türklərinin bizim eradan əvvəlki Hun Türklərindən olması etnoqrafik dəlillərlə tam sübut olunur. Yəni İsa peyğəmbərdən sonra Qafqaza gəlmiş olsaydılar, ya Alban, ya Şirvanşah, ya da hər hansı bir xristian xronikasına düşərdilər. Bəli, o xalqın ki, dürüst tarixi məlum deyil, demək, İsadan öncəki yüzilliklərə, minilliklərə aiddir.

Axıska Türkləri indiki Gürcüstanın cənubunda Türkiyənin quzey sərhədləri və Meshet dağları boyunca, Axıska bölgəsi və Çıldır yörəsində, Kür çayının yuxarı mənbəyinə yaxın və Çoruh çayının sahillərindən Borçalıya qədər uzanan bir ərazidə yerləşmişdi. Axıska Türklərinin yaşadığı yörə şimalda Borjoma, cənubda Çıldır düzünə, şərqdə Borçalıya, qərbdə isə Acarıstan torpaqlarına söykənir. Buralar uca dağlar, dərin dərələr, sıx meşələr, çaylar və bulaqlarla zəngin bir cənnət diyardır. Prof. dr. Rasim Bayraktar "Ahıska "kitabında yazır: " Bu tarixi bölgə kiçik Qafqazın iki dağ silsiəsinə - Meshet və Cavahet sıra dağlarına sığınır. Uzunluğu 150 m-e varan, ortalama yüksəkliyi 2850 m olan Meshet dağları, yuxarı Kür, Posof, Çoruh çayları hövzəsi boyunca uzanır. Cavahet dağlarının isə uzunluğu 50 m, yüksəkliyi 3300 metre qədər olub, doğuda Borçalı çuxuruna dayanır."

Vikipediya (azad ensiklopediya) saytında getmiş belə bir fikir yanlışdır: "Axıska türkləri Gürcüstanın Mesheti vilayətindən çıxmış türklərdir..." Axıska Türkləri Gürcüstana Protohun dövründə gəlib. Gürcüstanda yaşayan tayfalar da qədim hun-türk tayfalarıdır. Yazsaydılar ki, "Axıskalılar qədim doğma vətənləri Axıska bölgəsindən, yəni indiki Gürcüstanın cənubundan çıxıblar"- doğru olardı. Axıskalıların yerləşdiyi ərazinin böyük hissəsi indi qardaş Türkiyə sərhədləri içərisində qalsa da, Gürcüstan tərəfdə təxminən 5 rayon ərazisinə bərabər olduğu halda Vikipediya səhifəsində isə Adıgün, Axalsıx və Aspinz - tarixən cəmi üç rayonda yerləşdikləri haqqında dolaşıq məlumat verilir.

"Axıska" sözünün toponim və ya etnonim olmasını ayırd etmək çox vacibdir. Türkoloji elmdə bu yer və ya tayfa adı türk mənşəli olsa belə, etimoloji üslub aspektindən toponimin bir izahı, etnonimin başqa izahı mövcuddur. ""Ahıska"-gürcücə "Yeni Kale" anlamına gələn Ahal-Tsihenin türkce və farsca şeklidir. ..."Ahiska" kelmesini Ahıska bölgesinin dört tarafında bulunan kavimler kendi dillerinə göre şöyle söylerler: Ahıska, Akhır-kıska, Ak-sıka... Gürcüler "Yeni-Kale" manasına Akhal-Tsikhe diye bunun kendi dillerinde olduğunu iddia edərlər".

Guya bu qalanı da Nuşirəvan tikdiribmiş və hər il yayda buraya dincəlməyə gəlirmiş. Prof. Rasim Bayraktar bu faktları söylədikdən sonra yazır: "Fakat, 1578-82 yıllarında buraları gezip gören ve Osmanlı Ordusunun "Münşi"si olan tarıhçi Gelibolulu Mustafa Ali Çelebinin, Ak-Şehir deməklə meşhur Akhal-Kelek (Akhal-Kalak) namıyla mezkur olan kala" diye bugünkü Akhıl-Kelekden bahs etmesi doğrudan-doğruya "Ak-Şehir" diye göstermesi, belirttiğimiz gürcü işitikakaının doğru olmadığını belirtiyor. Her halde adın başındakı "AkhalAkal" "Dede Korkut" kitabında işaret edilen Türkce "Ak" ile ilişkilidir. Akhal-Kələk gürcü lüğatınde "Ak-Kala" manasına gelmekdedir. Mamıkoğlu Vahanın başbuğluğu və İber (Gürcüstan) bölgesinde I Vaktan Gurq-Aslanın krallığı çağında (482 yılında) Sasanlılarla yapılan böyük bir savaşa sahne olan burası o zaman Akesga şehri diye tanınıyordu".

Deməli, 482-ci ildə söhbət qaladan, şəhərdən gedirsə, Axıska adlı Türk boyu daha qədimlərdən burada məskunlaşıbmış. "Axıska" sözünün gürcü sözü olması və ya gürcücə olması söhbəti bir az məsələyə başqa nöqtədən baxmağı tələb edir. Gürcülər buraya Axıskalılardan ən azı min il sonra gəlmiş qədim hun-isgit (saka) tayfalarının qalıqlarıdır. Ona görə də onlar Qafqaza girərkən burada bir çox Türk kökənli tayfalara rast gəldilər. O zamankı hun (türk) dili burada yaşayan bütün xalqlara tanış gələn dil idi. Bu hun boyları hamısı bir məkandan və eyni zaman dilimində Qafqaza gəlməmişdilər, bu tayfalar hərəsi bir-birindən zamanca və məkanca fərqli dövrdə və fərqli zamanda, fərqli coğrafiyadan Qafqaza gəlmiş, yerləşmişdilər. Bu səbəbdən onlar buraya gəldiyi zaman yerli və gəlmə Türk boyları arasında artıq ciddi ləhcə-dialekt fərqləri olmuşdu. Burada yaşayan xalqların müasir dilində zəngin türkizm layı - dəbdə olan elmsiz üslubda deyildiyi kimi, alınma deyil, bütün türk sözləri bu xalqların öz doğma sözləridir. O zaman indiki Qafqaz dağının Şərq tərəfinə Kaspəq-Kazbeq, Qazılıq (Kas-Göy+Sak-dan əmələ gəlir, Pəq/Bəy isə Pik-dən - "zirvə"dən gəlir), cənub-qərb tərəfinə isə QafaQor dağları deyirmişlər. Bu gün belə Qafqaz regionunda Kas-la, Qaf-la, Qor(Qur)-la və onların 4 fonetik variantında kifayət qədər toponimlərin mövcudluğu fikrimizin tam elmi məna daşıdığını sübut edir. Qafqaz regionundakı bugünkü taponimlərin böyük əksəriyəti protohun dövründə etnonim sözlər olub. Bizim eranın ilk illərində Fələstində xristian dini ortaya çıxdıqdan sonra dini və etnik zəmində Orta Doğuda ciddi təbəddülatlar, hətta savaşlar, müharibələr baş verməyə başlamışdı. Bu şiddətli sosial gərginlik bütün ictimai sferaya təsir edir, irili-xırdalı tayfaları, xalqları əhatə edirdi. Dini mənafedən daha çox tayfa-etnik mənafe birinci yerə çıxırdı. Qafqaz isə daha əski çağlardan təbii müdafiə qalası idi. Qədim Türklər buraya müdafiə məqsədilə qaçıb gələn hər kəsi məmnuniyyətlə qəbul edirdi. Dolayısıyla Orta Şərqdən Qafqaza zaman-zaman bir neçə semit tayfası özünü müdafiə etmək məqsədilə pənah gətirmişdi. (Bunlar Musa peyğəmbərin gətirdiyi dini qəbul etməyən yəhudilər, məsələn, İbrahim peyğəmbərin dinində qalmaq istəyən yəhudilər, atəşpərəstlikdə qalmaq istəyən Assurlar, "Avesta" təlimlərindən ayrılmaq istəməyən osetinlər və s. idilər). Qafqaza gələn bu tayfalar daha öncədən oturaq həyata başlamış yerli Türk qəbilələri ilə qaynayıb-qarışdı. Ancaq at belində dinamik, fəal Türk boyları özünün bir ölkəsindən digərinə yol alıb getməyə davam edirdi. Bu gün Qafqazda dillərin zəngin müxtəlifliyinin ən mühüm səbəbi budur. Gürcü tayfalarının dillərinin qədim fonetikası, ahəngi, leksikolojisi Hun dilləri ilə qohumluğa birbaşa daxil olur. Ancaq gəlmə semit tayfaları ilə qarışandan sonrakı mənzərəsi təbii ki, dəyişib. Buna baxmayaraq həm xalqın etnogenezində, həm də dilin arxetipində Hun-Saka (isgit)-kıpçaq-Oğuz elementləri istənilən qədərdir. Çox təəssüf ki, gürcü tarixçi və dilçi alimləri heç bir elmi kökü olmayan sovet tarixinə inanıb tarixlərini qurama-sxematik, arxeoloji materiallarla geniş şəkildə təsbitlənməyən, epik materiallar - dastan informasiyası ilə təsdiqini tapmayan dəlillərə istinad etməklə yazıb və o metodla yazmaqda davam edirlər. Onların çoxu Avropaya inteqrasiyanı daha çox avropamərkəzçi ədəbiyyata üz çevirməkdə görürlər. Halbuki Avropaya yox, daha çox tarixi mənbələrə, arxivlərə, arxeoloji qazıntılara, etnoqrafik ümumiliyə üz döndərmək lazımdır.

Halbuki bu sözlər bu dildə danışan xalqın doğma sözləridir. Baxın; tayfa adı Kartli və ya Kartvelo. Menqerel və ya Miqrel, Suan və ya Svanetiya. Gürcüstan və ya Qruziya. Bu adların hamısı qədim Hun-Türk sözləridir, ancaq ciddi fonetik təhriflərə yuvarlanmış şəkildə. Bu adların çoxu "qor", "od", "oğuz" sözlərindən törəyən və eyni zamanda fonetik təhriflərə məruz qala-qala dəyişik şəkillər alan adlardır. Nəhayət, "Axıska" adı öz məzmununda ikili semantikanı ifadə edərək həm qədim Türk boyunun adıdır, bu gün də etnonim funksiyasını saxlayır, həm də minillərlə yaşadıqları bölgə adı - toponimdir. Yəni tayfa adı yer adında maddiləşib.

Kərimbəyli, Əli

Xalq cəbhəsi.- 2011.- 20 avqust.- S. 14.