Sınıq bir tale notları…

İbrahim Azəri təkcə gözəl rollar oynamamış, pyes və səhnə süjetləri də yazmışdır

«Biz yoldaşımız Azəriyə zəmanət verməyə, ona zamin durmağa hazırıq»

1937-ci il teatr sənətkarları üçün də uğurlu olmamışdır. A.M.Şərifzadə, Ü.Rəcəb, P.Tanailidi kimi sənətkarlar məhv edilmiş, Hacıağa Abbasov, Kazım Ziya və başqaları cəza tədbirləriylə üzləşiblər. Lakin hələ 20-ci illərdən həbs və sürgün yolu keçmiş ziyalıların sırasında İbrahim Azəri adlı bir gənc aktyor da vardı. O, orta təhsil aldıqdan sonra aktyor kimi çalışmış, ilk Demokratik Cümhuriyyətin hərbi quruculuğunda zabit-podporuçik olaraq iştirak etmiş, 1921-ci ildən yenidən teatr sırasına qayıtmış, 1926-cı ilin oktyabrınadək, yəni həbsinədək Akademik Milli Dram Teatrında çalışmışdı.

Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivində D.Bünyadzadə adına Türk Dövlət Dram Teatrının aktyorlarından və ümumi əməkdaşlarından Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri S.Ağamalıoğlunun ünvanına daxil olmuş bir ərizə saxlanılır. Bu ərizə 3 noyabr 1926-cı ildə yazılmış, 10 noyabr 1926-cı il tarixdə Az.MİK katibliyinin rəisi İ.Səmədzadənin və texniki katib B.Rzabəyovun müşaiyət məktubu ilə Azərbaycan Dövlət Siyasi idarəsinə (QPU) göndərilmişdir. Ərizənin mətni belədir: «Bu il oktyabrın ortalarında əməkdaşımız İbrahim Azərinin (Atakişiyevin) valideynləri onun bağışlanması haqqında bizə müraciət etmişlər. Şübhəsiz, bu müraciət bizi öz iş yoldaşımızın axtarışına sövq etməyə bilməzdi. O, öz həyatında elə pis hərəkət etməmişdir. Belə ki, biz onu yaxşı tanıyırıq. Azərinin valideynlərinin ərizələrindən dərhal sonra biz onun Dövlət Siyasi İdarəsi (DSİ) tərəfindən həbs edildiyini eşitdik. DSİ kimi idarənin işlərinə əxlaqi və hüquqi baxımdan müdaxiləmiz düzgün olmasa da, yoldaşımızın həbsinin səbəblərini bilmək istəməsək də sənətin mənafeyi xatirinə nəzərinizə çatdırırıq ki, bizim ikillik işlərimizin hazırlıq mərhələsi yoldaş Azərinin fəaliyyəti ilə sıx bağlı olmuşdur. Əgər mümkün olsa biz yoldaşımız Azəriyə zəmanət verməyə, ona zamin durmağa hazırıq. Belə bir yekun fikrimiz var ki, hamı onu gənc və istedadlı artist kimi tanıyır. Ümid edirik ki, bizim xahişimizə hörmət edəcəksiniz». Müraciətə teatrın ən aparıcı işçiləri və aktyorları, o cümlədən Cəfər Cabbarlı, Abbas Mirzə Şərifzadə, Aleksandr Tüqanov, Ağadadaş Qurbanov, Mərziyə Davudova, Əzizə xanım Məmmədova, Yeva Olenskaya və başqaları, cəmi 51 adam imza atmışdı.

Lakin təəssüf ki, bu kollektivin ərizə – müraciətinin bir faydası olmadı. Yaxşısı o oldu ki, Azəri gizli Müsavat partiyası hərbi təşkilatının fəal üzvlərindən biri kimi güllələnməyə deyil, DSİ Məhkəmə Kollegiyasının qərarı ilə 10 illik konslager (həbs-islah düşərgəsi) həyatı yaşamağa məhkum edildi.

İbrahimin yaradıcılıq salnaməsi gənc yaşlarından başlamışdır. Azərbaycan teatrının salnaməsində deyilir ki, 1918-ci ilin 15 oktyabrında Hacıbəyov qardaşlarının müdiriyyəti Bakıda olan artistlərdən ibarət bir dəstə təşkil etmək məqsədilə ayrı-ayrı artistlərlə danışıq aparmaqdadır. Bu dəstə (truppa) üçün Hacıağa Abbasov, Əhməd Ağdamski, Cəlil Bağdadbəyov, Hüseyn Ərəblinski, Hüseynqulu Sarabski, Muxtar Məmmədov, Rza Darablı, Sidqi Ruhulla, Ələkbər Hüseynzadə və b. dəvətlilər sırasında İbrahim Atakişizadə (Atakişiyev) adlı gənc aktyor da vardı.

Lakin İbrahimin yaradıcılıq istedadı teatrda müxtəlif xarakterli rollar oynamaqla açılmışdı. O, Aşqabadda «Arşın mal alan»da Süleyman rolunda, M.S.Ordubadinin «Dinçilər» əsərində, C.Cabbarlının «Aydın», H.Cavidin «Topal Teymur» əsərində, «Hind ixtilalçıları» və s. əsərinin səhnə təcəssümündə müxtəlif rollar oynamışdı. 1924-ci il 2 noyabr tarixli «Kommunist» qəzeti xəbər verir ki, D.Bünyadzadə adına Dram Teatrında (hazırda Dövlət Akademik Dram Teatrı – N.Q.) «Hind ixtilalçıları» pyesi oynanarkən qəhrəmanlardan birinin rolunu ifa edən aktyor Azəri Cəfər Cabbarlının «Ey Şərq» şerini özbaşına əsərə daxil edib oxuduğuna görə tənqid edilmişdir».

1924-ci il 4 aprel tarixli «Kommunist» qəzeti xəbər verirdi ki, «Aprelin 4-də Dövlət teatrında aktyorlarımızdan Azəri və Talıblının benefisinə «Qanlı qala» pyesi oynanılır. Bu gecə ən qüvvətli aktyorlar iştirak edəcək. Buriyen rolunda Abbas Mirzə Şərifzadə və Marqarita rolunda xəstəlikdən dolayı bir aydan bəri oynamayan, tamaşaçılarımızın sevimlisi Mərziyə xanım oynayacaqdır». «Qanlı qala» pyesi fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın qələminə məxsus idi. Əsəri Azərbaycan dilinə görkəmli aktyor Kazım Ziya tərcümə etmişdi.

Aktyor bəzi filmlərdə də çəkilmişdi. «Bismillah» filmindəki Cəfər rolu onun əsas ekran nailiyyətlərindən biridir. İbrahim Azəri təkcə rollar oynamamış, pyes və səhnə süjetləri də yazmışdır. O, Azərbaycanın rayonlarında, xüsusən Şəkidə oynanan «Məhv olsun cəhalət» pyesinin müəllifi idi. 1923-cü il 23 fevral tarixli «Şəki fəhləsi» qəzeti yazırdı: «Hərbi klubda 3-cü hökumət zavodu fəhlələri teatr truppası tərəfindən yoldaş Axundovun 2 pərdədən ibarət «Qırmızı inqilab» və İbrahim Atakişiyevin iki pərdədən ibarət «Məhv olsun cəhalət» pyesləri oynanacaqdır. Tamaşa pulsuzdur». İbrahim Azəri Azərbaycan teatrının nümayəndələrindən biri kimi bir çox tədbir və mərasimlərin iştirakçısı olmuşdur. Azərbaycan Sənayeyə Nəfisə (İncəsənət) xadimləri İttifaqının V qurultayına seçilən nümayəndələr sırasında Hacıməmməd Qafqazlı, Ağasadıq Gəraybəyli, Ağahüseyn Cavadov, Rza Darablı, Əzizə Məmmədova və b. ilə yanaşı İbrahim Azəri də var idi.

İbrahim Azərinin fərdi istintaq işində (iş 602) onun ailəsi və tərcümeyi-halı ilə bağlı bəzi məqamların üzərində dayanmaq istəyirik. Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının 828 saylı həvs vərəqində göstərilir ki, İbrahim Ağa Kərim oğlu Atakişiyev Azərbaycan SSR-də yaşayır, türkdür, yəni azərbaycanlıdır, əslən Bakının Corat kəndindəndir, 29 yaşı var, 1897-ci ilin martında doğulmuşdur. Savadlıdır, ali-ibtidai məktəbi bitirmişdir. 56 yaşlı anası Ruqiyyə evdar qadındır, bacısı Bilqeyisin 16 yaşı, digər bacısı Qızqayıtın 14 yaşı var, hər ikisi məktəb şagirdləridir. Özündən böyük qardaşı Zeynalın 32 yaşı var və o, aşbaz işləyir. İbrahim Azəri bitərəfdir və ixtisası aktyorluqdur. Həbs vərəqində onun 1917-ci ilədək təhsil aldığı, 1917-1918-ci illərdə teatr sahəsində çalışdığı, 1918-21-ci illərdə hərbi xidmətdə olduğu qeyd olunmuşdur.

İbrahim Azəri 1926-cı ilin oktyabrında DSİ-də bir neçə dəfə dindirilmişdir. Amma bu dindirişlərin teatr və sənət işinə heç bir dəxli yoxdur. Bu dindirişlər İbrahim Azərinin (Atakişiyevin) gizli müsavat hərbi təşkilatına mənsub olub-olmaması ilə bağlı idi. Birinci istintaqdan: «Hərbi təşkilata məni 1922-ci ilin birinci yarısında Nurulla bəy Qulubəyov (ADR hərbi naziri general S.Mehmandarovun adyutantı olmuşdu) cəlb etmişdi. Mən yalnız onunla rabitədə idim. Cəlb etmə prosesində Qulubəyov mənə dedi ki, bolşeviklər tezliklə gedəcəklər, hər bir vicdanlı müsəlman isə işləməli və can atmalıdır ki, dövlət aparatı bizim əlimizdə olsun» .

İbrahim Azəri sonra Dadaş Həsənovla (gizli Müsavat partiyasının rəhbərlərindən idi), Nəsrulla Rzabəyov (hərbçi), İbrahim Axundzadə (hərbçi), İdris Axundzadənin qardaşı, M.Müşfiqin arvadı D.Axundzadənin əmisi – N.Q.Əhməd Hacınski (tarixçi və jurnalist, gizli Müsavatın rəhbərlərindən biri), Müin Niyazi (müsavatçı, şair) və başqaları ilə görüşlərindən danışır. Ümumən bəzi konkret məqamlardan başqa İbrahim Azəri ona qarşı sürülən ittihamları rədd etmiş, hətta Firudin Nağıyevlə (gizli müsavat funksioneri) əyani üzləşmə zamanı heç bir şeyi xatırlamadığını söyləmişdi.

…İbrahim Azəri bir müddət Moskvada Butırka həbsxanasında saxlanmış 1927-ci ilin qışında 30-dan artıq şəxsin daxil olduğu bir qrupla Solovkiyə gəlib çıxmış, bir müddət Papas adasında, daha sonra Solovkidə, ümumən Kareliyanın meşələrində ağac tədarükü ilə məşğul olmuşdu. Çox ehtimal ki, İbrahim Azəri də müsavatçıların Solovkidə keçirdikləri müntəzəm aclıq aksiyalarında iştirak etmişdi.

1934-cü ildə 10 illik Solovki sürgününü 8 ilə çəkərək iki il tez vətənə qayıdan İbrahim Azəri işsiz-gücsüz qalmış, bir müddət səfil həyatı keçirməyə məcbur olmuşdu. Onun 1934-cü ildən sonrakı həyatı və fəaliyyətinə şair və ədəbiyyatşünas Atababa Musaxanlının 1937-ci ilin dekabrında onun haqqında verdiyi ifadə işıq salır: «İbrahim Azəri Azdramanın keçmiş artistidir. Onunla Mərdəkan kəndində vağzalda bir neçə dəfə görüşmüşəm. Onunla birgə qəzet alır və qatarı gözləyirdik. O, mənə danışdı ki, onu Bakı teatrında işə qəbul etməyiblər. Ruhulla Axundovla və Əli Kərimovla görüşlərindən danışdı. O, Azdramaya qəbul edilmək üçün onların görüşünə gedibmiş. Ruhulla ondan soruşubmuş: «Sovet hakimiyyəti əleyhinə gizli iş görməklə siz nə etmək istəyirdiniz? Siz müsavatçılar özünüzü nə hesab edirsiniz?! Mən susdum və dedim ki, bu artıq keçmişdir. Səhvlər və aldanışlar və s. Lakin siz mənə Bakıda iş vermədiniz. Mən məcbur qalıb Kirovabada (Gəncəyə) getdim».

Bir həqiqət var ki, İbrahim Azəri ikinci dəfə, yəni 1937-ci ildə repressiya olunmamışdır. Lakin o, mənəvi təzyiqlərlə, inzibati məhdudiyyətlərlə üz-üzə qalmışdı. Öz ixtisası üzrə Bakıda iş tapa bilməyən İbrahim Dəvəçi və Gilgilçayda müxtəlif işlərdə çalışmağa məcbur olmuş, bir müddət Suraxanıda müəllim işləmişdir. Gəncə, Tiflis, İrəvan, Quba teatrlarında öz qüvvəsini sınayan aktyorun yalnız 1950-ci illərdən sonra öz qüvvəsinə inamı artmış, işə düzəlmiş, kinostudiyaya dəvət olunmuşdu.

Sual doğur? İbrahim Azəri 1950-ci illərin sonunda bəraət ala bilmişdimi? Bu suala birmənalı cavab vermək çətindir. Belə ki, Solovki sürgünündə olmuş müsavatçıların heç də hamısı bəraət ala bilməmişdi. (Həmin şəxslərin bir qismi yalnız keçən əsrin 90-cı illərində bəraət ala bilmişdilər). 1937-ci ilin tuthatutunda Solovkidən qayıdanların əksəriyyəti həbs olundu və güllələndi. Doğrudur, Damokl qılıncı bu dəfə İbrahimdən yan keçdi. Amma bu toxunulmazlıq sığortalanmaq demək deyildi və hər an onu həbs və sürgün gözləyə bilərdi. Odur ki, onun ailə və şəxsi həyat qurması da 1937-ci ildən sonraya təsadüf etdi. Övladları isə 40-cı illərdə dünyaya gəlib: iki qız, bir oğlan.

Repressiya olunmuşlara münasibət yalnız 1956-cı ildə XX qurultaydan sonra dəyişdi. İbrahim Azəri o vaxt Azərbaycan KP MK-inin ideologiya üzrə katibi işləyən teatrşünas Cəfər Cəfərov da yanına çağırmış, onunla söhbət etmiş, ona iş və 4-cü mikrorayonda mənzil təklif etmişdi. Lakin böyük əzablardan keçmiş İbrahim Azəri bu göydəndüşmə təklifləri nədənsə qəbul etmədi. Kinofilmlərdə sıravi rollarda, kütləvi səhnələrdə çəkildi, mübarək təkliflərdən isə imtina etdi.

Sonuncu iş yeri Ordubad teatrı oldu. İbrahim Azəri orada qısa müddət rejissor işlədi. Amma burada astma xəstəliyi tapdı və Bakıya qayıtdı. 1969-cu ildə onun xəstəliyi daha da şiddətləndi və o vəfat etdi.

Oktay Hacımusalı

Xalq Cəbhəsi.- 15 dekabr.- S.13.