"İslam özü vaxtı ilə qloballaşmanı gətirdi"

Anar Yusufzadə: "Qloballaşma elə bir prosesdir ki, biz bunun qabağını ala bilmərik"

Günümüzün reallıqlarından biri də qloballaşmadır. Bütün müsbət və mənfi tərəfləriylə qloballaşma qaçılmazdır və Azərbaycan da dünya ölkələri kimi bu prosesdə iştirak edir. Nəticənin necə olacağı isə sual altındadır. Ya Azərbaycan milli-mənəvi dəyərlərini saxlayaraq qloballaşacaq, ya da özünəməxsus simasını itirərək kortəbii şəkildə prosesin aşuğuna düşəcək. Sonluqlardan hansının bərqərar olacağını isə hələlik yalnız ehtimal etmək olar.

Azərbaycanın islam ölkəsi olduğunu nəzərə alsaq, ətraflı təhlil üçün dinin mövqeyini və təsirini də öyrənmək vacibdir. Odur ki, islam və qloballaşmayla bağlı suallarımıza cavab axtarmağa çalışdıq. Budəfəki müsahibimiz isə ilahiyyatçı Anar Yusufzadədir.

- İslam ümumbəşəri bir din sayılır. Çünki özündə ümumbəşəriliyi ehtiva edir. Dinimiz qloballaşmaya rəvac verən amil ola bilərmi?

- Əlbəttə ola bilər. İslam vaxtı ilə sərhədsiz böyük bir ölkənin hakim dini, hətta demək olar siyasi ideologiyası olub. Niyə? Çünki islam həyatın hər bir yönünü idarə etmək iqtidarındadır. İnsanlar onları maraqlandıran sualların cavabını axtararkən ilk növbədə öz ağıllarına, ikincisi isə istər-istərməz səmavi mətnlərə, alimlərə üz tuturdular. Ona görə də əgər islam dəyərləri ədalət, insan haqlarının tanınması kimi prinsiplərdirsə, niyə də olmasın?

- İslam ölkələrinin qloballaşmada iştirakını necə dəyərləndirərdiniz?

- İslam ölkələri də dünya cəmiyyətinin tamhüquqlu üzvləridir. Odur ki, onlar da artıq qloballaşma proseslərinə qoşulublar. Hazırda da bunu görə bilirik. İslam dəyərləriylə də qloballaşmada iştirak etmək mümkündür.

- Belə bir fikir də səslənir ki, xristianlar qloballaşmada daha fəal iştirak edirlər, nəinki müsəlmanlar. Bu cür yanaşmaya münasibətiniz necədir?

- Qloballaşmanın qısa tərifini bu cür vermək olar: qloballaşma daha çox mənəvi baxımdan sərhədləri aşmaqdır. Başqa sözlə desək, qloballaşma müəyyən bir platformanın olmasıdır. İslam özü vaxtı ilə bu qloballaşmanı gətirdi, bir çox ölkələri birləşdirdi. Özü ilə müəyyən bir adət-ənənə, mədəniyyət gətirdi. Bu gün də dünyada bir çox insanları islam dəyərləri birləşdirir. Bu da əslində qloballaşmanın bir nümunəsidir. Əgər qloballaşma bu cür siyasi və iqtisadi məsələlər üzrədirsə, islam buna pis baxmır.

- İslam və xristian ölkələrinin qloballaşmada iştirakını necə müqayisə etmək olar?

- Baxır hansı qloballaşmada. Əgər müasir qloballaşmada bizim, yəni müsəlmanların maraqları nəzərdə tutulmursa və yaxud əhəmiyyət verilmirsə, bəlkə də müsəlmanlar bu proseslərdə geri qala bilərlər.

- Qloballaşmaya hər kəsin münasibəti birmənalı deyil. Bu prosesə qarşı çıxanlar onu əsas gətirirlər ki, qloballaşma milli dəyərlərin sıradan çıxmasına səbəb olacaq. Qloballaşmada iştirak edərək milli dəyərləri də qorumaq olarmı?

- Əlbəttə. Amma ilk əvvəl biz dərk etməliyik ki, milli dəyərlərimiz nələrdir. Gəlin, əvvəlcə bu suala aydınlıq gətirək. Biz milli dəyərlərimizi bilirikmi? Milli dəyərlərdən çox danışılır, bəs bugünkü cəmiyyətimiz deyilənləri nə qədər yaşayır? Eyni zamanda tək milli dəyərləri bilmək də kifayət etmir. Bu mövzuyla bağlı sistemli şəkildə təbliğat aparılmalıdır. Sualınıza gəlincə isə qloballaşma elə bir prosesdir ki, biz bunun qabağını ala bilmərik. Odur ki, Azərbaycanda qloballaşma və mili dəyərlər mövzusuyla bağlı ictimaiyyət və ya ictimai institutlar məşğul olmalıdırlar. Onlar milli dəyərlərimizlə bağlı ciddi şəkildə maarifləndirmə aparmalıdırlar. Müəyyən edilməlidir ki, qloballaşmanın və milli dəyərlərin uğurlu sintezi necə ola bilər. Və bu istiqamətdə müəyyən bir proqram tərtib edilməlidir.

- Qloballaşmada dinlərarası dialoqun da töhfəsi var. Kimlər dinlərarası dialoqda iştirak edə bilər?

- Bu proseslərdə öz dinini bilən şəxslər iştirak etməlidirlər. Amma bir çox hallarda insan özünü müsəlman adlandırır, amma islamın nə olduğunu bilmir. Məlumatı yoxdursa, məncə, onun dialoqa qoşulması məqsədəuyğun ola bilməz. Çünki öz dini adından elə bir fikirlər irəli sürə bilər ki, əslində islamla heç bir aidiyyatı olmaz. Bu kimi hallar isə yalnış nəticələrə yol aça bilər.

- Söz dinlərarası dialoqdan düşmüşkən, bir məsələni də qeyd edək ki, bəzi dindar müsəlmanlar buna qarşı çıxırlar. Hətta onu küfr adlandıranlar da var. Onların fikrincə, dinlərarası dialoq elə bir məhfumdur ki, orada bütün dini dəyərlər qarışır və nəticədə islam təhrif olunaraq yeni bir din meydana gəlir. Bu cür yanaşmalar haqqında nə deyərdiniz?

- Belə fikirlər haqqında məlumatım var. Amma nəyə əsaslanır? İnsanlar bu məlumatları haradan əldə edirlər? Bir dindar olaraq məni bu suallar maraqlandırır. Bunlar dinlərarası dialoq haqqında yalnış fikirlərdir. Mən dinlərarası dialoqla bağlı Hartford seminariyasında oxumuşam. Həmin qurum dinlərarası dialoqun inkişaf üçün çalışan təşkilatlardan biridir. Orada müsəlmanlar, xristianlar və yəhudilər həm oxuyur, həm də işləyir. Eləcə də hər üç dinin nümayəndələri müəllim heyətində təmsil olunurlar. Seminariyada ilkin çalışma mövzusu İbrahimi dinlərdir. Onlar hər üç dinin bir kökünü taparaq onun üzərində çalışır, dinlərarası dialoqun inkişafı üçün araşdırmalar aparırlar.

- Bu halda dinlərarası dialoqu necə başa düşməli?

- Dinlərarası dialoq daha çox bir-birini tanımaqdır. Çünki biz bir-birimiz haqqında az və ya təhrif olunmuş məlumatlar bilirik. Məlumatsızlıq isə yalnış nəticələrə səbəb olur. Məsələn, mənim bir müsəlman alimim bir xristian haqqında bir şey yazır ki, xristianlıqda artıq bu yoxdur. Və yaxud "Qurani-Kərim"də yəhudilər haqqında bir ayə var. Orada qeyd olunur ki, "yəhidilər Üzeyir Allahın oğludur deyirlər". Bəli, elə iddia edən bir firqə vaxtı ilə olub, amma hazırda isə yəhudilikdə buna inanan yoxdur. Amma biz müsəlmanlar həmin firqə haqqında yazmağa davam edirik. Bütün bunlar dinləri tanımamaqdan irəli gəlir. Düzgün yanaşma üçün ən azından islamla yanaşı, digər dinləri də öyrənmək vacibdir.

- Bəzi siyasi məsələləri, məsələn, elə Dağlıq Qarabağ problemini də dinlərin qarşıdurması kimi qəbul edənlər var. Lakin Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi bu cür fikirlərə qarşı çıxaraq bildirir ki, siyasi poblemlərin dini müstəviyə çıxarılması doğru deyil və bu cür yanaşma dünyada qarşısıalınmaz bir problemə gətirib çıxara bilər. Sizin bu məsələyə münasibətiniz necədir?

- Mən də bunu doğru saymıram və əleyhinəyəm. Dağlıq Qarabağ probleminə gəlincə isə bu bir savaşdır və dinlə əlaqəsi yoxdur. Bizim dərdimiz ermənilərin diniylə bağlı deyil. Onlar xristian olduqları üçün yox, torpaqlarımızı işğal etdiklərinə görə düşmənimizdir. Odur ki, siyasətlə dini qarışdırmamaq, bu kimi məsələlərdə obyektiv olmaq lazımdır.

- Siyasi məqsədlər üçün dindən istifadə olunurmu?

- Bəli. Siyasi məsələlərdə dindən istifadə olunur. Bu, bir reallıqdır. Bilirsiniz niyə? Çünki kimsə Allahın adından olmayan bir söz deyir. Və Allahdan soruşmaq olmur ki, sən bunu demisən, ya yox?

- Belə çıxır ki, Allahın adından yalan danışırlar?

- Ola bilsin ki, yalan və yaxud özü başa düşdüyü kimi. Həqiqəti isə bilmək üçün səhih mənbələri araşdırmaq lazımdır. Hər bir sahənin öz kanalı var. Allaha kanal nədir? Allahın səmavi kitabları. Yəni doğru mənbələrdən öyrənmək lazımdır. Mən hər zaman maariflənmənin tərəfdarıyam. Amma bir məsələ də var ki, dinlərarası dialoqa qarşı çıxanlar yalnız müsəlmanlar deyil. Xristianların, yəhudilərin sırasında da dinlərarası dialaoqa etiraz edənlər, onu problem kimi görənlər var.

- Ötən il Bakıda qloballaşmayla bağlı "Dünya dini liderlərinin Bakı sammiti" keçirildi. Həmin tədbirdə 33 ölkədən 250-dən çox din nümayəndəsi iştirak etdi. Tədbiri necə dəyərləndirdiniz?

- Həmin tədbiri yaxından izlədim. Bir müsəlman olaraq çox xoş qarşıladım. Əlbəttə, bu qədər dini liderin bir araya gəlməsi əhəmiyyətli hadisədir. Ən sevindirici hal isə odur ki, bu cür mühüm görüş məhz Azərbaycanda baş tutdu.

- Həmin sammitdə bütün ermənilərin katalikosu II Qaregin də iştirak etdi. Sammitdən sonra şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə, II Qaregin, Moskva və Bütün Rusiyanın Patriarxı Kirillə birgə üçtərəfli görüş keçirildi və Dağlıq Qarabağ problemi də müzakirə olundu. Siyasi problemlərin din xadimləri tərəfindən müzakirəsinə nəcə baxırsınız?

- Çox yaxşı baxıram. Çünki bütün xalqların dindar təbəqələri var və dindar təbəqələr istər-istəməz öz dini liderlərini dinləyir, onların rəyini çox mötəbər sayırlar. Ona görə də üç xalqın dini liderlərinin görüşməsi və onların müsbət rəyinin xalqa təsir gücü ola bilər.

- Söhbətimizi son sualla yekunlaşdıraq. Hansı strategiyanı izləməliyik ki, milli və dini dəyərlərimizi itirmədən qloballaşmada uğurla iştirak edək?

- İstər cəmiyyət, istərsə də hökumət müstəvisində maariflənmə aparılmalıdır. İlk əvvəl milli dəyərlərin nə olduğunu tam olaraq bilməliyik. Bizdə tarixdə də problemlər var. Tarixçilər hələ də tam qərar verə bilməyiblər ki, biz türkük, ya alban? Torpağın tarixiylə millətin tarixini qarışdırırlar və s. İstər-istəməz bunu televiziyada bir tarixçidən dinləyəndə mən bir vətəndaş olaraq çaşıb qalıram. Bu alimdir, istiqamət göstərməlidir, amma məni daha da çox çaşdırır. Artıq bir qərar versinlər. Özümüzü daha yaxşı tanıyaq ki, bir yerə çıxa bilək. Qloballaşma qaçılmaz prosesdir və biz ona tam hazır olmalıyıq.

Cəfərli Real

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 10 fevral.- S.10.