Türk eposlarında qəhrəmanlıq ideyası: Epik əsərlərdə xalqın idealları qəhrəman obrazlarının üzərinə köçürülüb

Qəhrəmanlıq ideyası nə vaxt yaranıb? Qəhrəmanlığın tarixi hardan başlanır? Xalq özünü etnos kimi dərk etdiyi, yaşamaq üçün təbiət qüvvələrindən və qarşılaşdığı digər düşmənlərdən qorunmağın lazım gəldiyini anladığı andan onda qəhrəmanlıq ideyası yaranıb

Çünki dörd tərəfin düşmənlə doludursa və yaşamaq istəyirsənsə, mütləq güclü olmalısan, qalib gəlməyi bacarmalısan. Deməli, qəhrəmanlıqlar, igidliklər göstərməlisən. Hər bir xalq yaşadığı zaman və məkan daxilində müəyyən çətinliklərlə qarşılaşıb, hətta çox zaman qeyri-adi təbiət varlıqları kimi real təhlükələrlə üz-üzə qalıb. Bu zaman kimsə xalqın xilası yolunda özünü qabağa verib, gücünə, qüvvəsinə və ağlına güvənərək real təhlükələri aradan qaldırıb. Belə hallar sözsüz ki, qədim insanların həyatında tez-tez baş verib. Xalq da kimlərinsə qəhrəmanlığına daha tez-tez ehtiyac duyub. Bu cür qəhrəmanlar adətən seçilmiş adamlar olublar. Həm ağlına, həm də fiziki gücünə görə başqalarından bir qədər yüksəkdə durublar. Xalq da bunu görüb, başa düşüb, öz qəhrəmanını tanıyıb, onu dəyərləndirib, özünə başçı seçib, inanıb və arxasınca gedib. Məsələn, Manas qara-kitayların bahadırları Neskar və Nökərlə toqquşub onlara qalib gəldikdən sonra ağsaqqallar toplaşıb qərara gəlirlər ki, bütün xalqı birləşdirib qara-kitayların təcavüzlərindən qorumağı bacaran bir adamı xan seçsinlər. Manas xan seçilir. Qəhrəmanlıq ideyası zaman-zaman şahidi olduğu həyat sınaqları nəticəsində xalqın yaşam duyğularından birinə çevrilib, onun varlığına hopub, həyat tərzini müəyyənləşdirən əsas amillərdn biri olub.

Qəhrəmanlıq statusu qazanmış insanlar öz üzərlərinə düşən vəzifəni də yaxşı dərk ediblər. Onlar qəhrəman olana qədər heç bir vəzifə borcu daşımayıblar. Yalnız zaman və şərait tələb etdikdə meydana çıxıb qəhrəmanlıq göstəriblər. Məhz bundan sonra onların boynuna qəhrəmanlığın yaratdığı bir vəzifə borcu qoyulub. Böyük bir eli idarə etmək, qorumaq, yaşatmaq vəzifəsinin onların öhdəsinə düşdüyünü anlayandan sonra qəhrəmanlarda qəhrəmanın idealı formalaşmağa başlayıb.

Onda qəhrəmanı iki sual düşündürüb: mən kiməm? Mən neyləməliyəm? Qəhrəmanın idealının mahiyyətini açmaq üçün bu iki sualın cavabını bilmək kifayətdir: Mən qəhrəmanam, seçilmişlərdənəm. Mən xalqa, vətənə xidmət etməliyəm, xalqı, vətəni qorumalıyam. Xalqın və vətənin bütövlüyünü qorumaq, xarici təcavüzlərin qarşısını almaq, onları əsarət altına düşməyə, dağılmağa, parçalanmağa qoymamaq, dinc və xoşbəxt yaşayışını təmin etmək - bunlar qəhrəmanların üzərinə düşən başlıca vəzifələrdir. Yeri gəlmişkən, demək lazımdır ki, türk epik düşüncəsində fiziki güclə ağıl və müdriklik qəhrəmanlığın qoşa qanadıdır. Doğrudur, fiziki güc, zor və silah qəhrəmanlığın ilkin şərtləridir, ancaq müdriklik və ağıl da qəhrəmanlığın mühüm atributlarındandır. Bütün türk epik qəhrəmanları həm fiziki cəhətdən çox güclüdürlər, həm də son dərəcə ağıllı və müdrikdirlər. Biz bunu "Bilqamıs"dan üzü bəri bütün sonrakı türk epik qəhrəmanlarının timsalında aydın görürük. Epik qəhrəmanın idealının və onun qəhrəmanlığının ən xarakterik xüsusiyyəti xəlqilikdir. Bütün epik əsərlərdə qəhrəmanlıq xalq üçün, onun dincliyi, rahatlığı, güzəranının yaxşılığı, həyatının gözəlliyi, xoşbəxtliyi üçün göstərilir. Məhz ona görə də qəhrəmanın idealı müqəddəsdir.

"Dədə Qorqud kitabı"nda Təpəgöz bütün Oğuz elini ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qoyur. Oğuzlar hər gün Təpəgözə iki adam, beş yüz qoyun qurban verməyə məcbur olurlar. Bu zaman Basat ortaya çıxır. Onun idealı Oğuz elini Təpəgözdən qurtarmaqdır. Basat məhz bu funksiyanı yerinə yetirmək üçün doğulub. Ona görə də onu idealından döndərə bilmirlər. Basat Təpəgözü öldürür və Oğuz elini ölümdən qurtarır. Basat adi oğuz deyil, tanrı mənşəli qəhrəmandır. Təpəgözü öldürmək üçün onu tanrı özü yaradıb, xilaskar missiyasında Oğuz elinə göndərib. Basatın uşaq ikən itməsi və aslan südü ilə bəslənməsi onun qəhrəman statusunun təməlqoyma mərhələsi kimi başa düşülməlidir.

Eyni sözləri Bilqamıs və Enkidu obrazları haqqında da deyə bilərik. Enkidunu tanrı özü yaradıb və Humbabanı öldürmək məqsədilə onu Bilqamısla görüşdürüb. Basat və Enkidu obrazları həm geneoloji, həm də tipoloji cəhətdən qohumdur.

Türkmən alimi Qurbangül Quzıçıyeva yazırdı ki, tarixi çox əskilərə dayanan Dədə Qorqud, yaxud Qorqut Ata kitabında irəli sürülən istənilən ana fikir vətəni sevmək, onu qorumaq, xalqın ar-namusudur". Dədə Qorqud deyirdi ki, torpağı əkib-becərməsən qorumağa dəyməz, qorumasan, əkib-becərməyə. Oğuz və ümumiyyətlə, türk düşüncəsində torpaq, vətən anaya bərabər tutulur, ona Ana Vətən deyilir. Ana haqqı isə Tanrı haqqıdır! Deməli, vətən, torpaq özü elə Tanrının simvoludur.

Koroğlunun idealı Çənlibeli alınmaz qala kimi qorumaq, ora düşmən ayağını dəyməyə qoymamaqdır. Aşağıdakı şeirdə Koroğlunun idealı çox gözəl ifadə edilib:

Gözləri aladı, qaşları yağı,

Niyar olub Xan Eyvazın dustağı.

Çənlibeldi Koroğlunun oylağı,

Şah da gəlsə Çənlibelə qoymaram.

Koroğlunun əsas ideyası xalqın oyanışı, haqq-ədalət uğrunda mübarizədir. "Koroğlu"da qəhrəmanlıq yenə də intibah dünyagörüşü ilə haşiyələnir - burada fiziki qəhrəmanlıqla mənəvi qəhrəmanlıq paralel şəkildə çıxış edir. Manas öz həyat idealını yaxşı başa düşür, qırğız xalqını əsirlikdən qurtarır, onu bir yerə toplayıb öz yurduna qaytarır və xarici düşmənlərdən qoruyur. Manas, Bakay, Sırqak və digər bahadırların timsalında qırğız xalqının mərdliyi, dəyanəti, vətənə məhəbbəti və azadlıq sevgisi öz ifadəsini tapıb.

Altayların "Maday Qara" eposunun da başlıca ideyası vətəni və xalqı qorumaq, onu əsirlikdən qurtarmaq, dinc və xoşbəxt yaşayışını təmin etməkdir. Qara Qula adlı düşmən Maday Qaranın ölkəsinə hücum edir, yurdunu talayıb, var-dövlətini yağmalayır, insanlarını əsir aparır, vətənini dağıdır. Bütün bunlar Maday Qaranın qocalıq dövrünə düşür. Bu zaman sonsuz Maday Qaranın oğlu doğulur. Uşağı Qara Qula öldürməsin deyə, atası dağa aparıb onun beşiyini bir ağacdan asır. Uşağı ağacla dağ bəsləyir. Eposda ağac Koqyudey Mergenin anası, dağ isə atası statusunda verilib. Burda ağac da, dağ da tanrının simvollarıdır. Koqyudey Mergeni məhz tanrı ruhları olan ağac və dağ bəsləyib böyütdüklərinə görə, o Qara Qulaya qalib gəlir, əsir düşmüş xalqını yenidən öz vətəninə qaytarır, onların dinc və xoşbəxt yaşayışını təmin edir.

Hər iki eposdan görünür ki, düşmən Altaya hücum edib, xalqı əsir aparıb, var-dövlətini yağmalayıb, yurdunu xaraba qoyub. Belə zaman kəsimlərində xalqın içindən qəhrəman çıxır, onu bu müsibətlərdən qurtarır. Bizə elə gəlir ki, bu eposlar Altay xalqının həyatında baş vermiş tarixi gerçəkliklərlə səsləşir və onları bir-birindən xəbərsiz ayrı-ayrı sənətkarlar düzüb-qoşublar. Onlardakı süjet oxşarlıqları məhz burdan irəli gəlir.

Epik tarix çox zaman real tarixə qarşı qoyulur, bir növ onun səhvlərini düzəldir. Epik tarixdə ümidsizlik optimizmlə, əsarət azadlıqla, ölüm və dağıntı qurtuluş və qələbəylə, xalqın hüquqsuzluğu onun iradəsi və həlledici gücüylə əvəz edilir. Xalq heç zaman öz ideallarına zidd olan əsər yaratmaz və yaddaşında saxlamaz. Burda bir şeyi də unutmaq olmaz ki, xalqın yaddaşını zorlamaq mümkün deyil. Epik əsərlərdə xalqın idealları qəhrəman obrazlarının üzərinə köçürülür, onların vasitəsilə təcəssüm etdirilir. Ona görə qəhrəmanın idealı dedikdə onu xalqın idealı kimi başa düşmək lazımdır.

Qaraqalpaqların "Qırx qız" eposunda kalmıklar qaraqalpaqları əsir aparırlar. Gülayım və onun 40 qızdan ibarət dəstəsi xalqı azad edib öz vətəninə qaytarırlar. Maraqlıdır ki, bu eposda qəhrəmanlardan Gülayımın, Sərvinazın, Otbasanın və s. şəxsi həyatından bir kəlmə də danışılmır. Söhbət yalnız xalqın, vətənin, yurdun qorunmasından gedir. İstər yadelli xanların işğalçılıq yürüşlərinə, istər tayfalararası talançılıq basqınlarına, həmçinin qeyri-adi təbiət varlıqlarına qarşı mübarizədə qəhrəmanın idealının kökündə, mayasında insanların özünü və tayfasını yaşatmaq istəyi durur. Həm də bu insanlar əcdadlarının yurd saldıqları, binə qurduqları, vətən deyib əzizlədikləri torpağın üstündə yaşamağı hər şeydən üstün tuturlar.

Türk eposlarında qəhrəmanlıq ideyasının və qəhrəmanın idealının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri, bəlkə də birincisi odur ki, epik qəhrəmanlar heç vaxt başqasının yurduna işğalçılıq və talançılıq məqsədilə hücum etmirlər. Onlar qonşu dövlətlərə diz çökdürmək, xalqını əsir götürmək ideyasından uzaq dururlar. Nə "Koroğlu"da və "Dədə Qorqud kitabı"nda, nə "Maday Qara"da və "Altın Arıq"da, nə "Koblandı Batır"da və "Alpamış"da, nə "Ural Batır"da və "Gizir"də bu motivlər yoxdur. Hətta onun monqol versiyasında Gizirin vəsiyyəti epiloq kimi eposun başlanğıcında verilir. Gizir deyir: "Özgələrin üstünə hücum etmə, əgər sənin üstünə hücum etsələr, onda geri çəkilmə". Manas bir dəfə hücum edib düşmən ölkəsi olan Beycanı tutur. Bu, onun arvadı Kanıkeyi qəmləndirir. Kanıkey qabaqcadan hiss eləyir ki, yad ölkəni tutmaq Manasa xoşbəxtlik gətirməyəcək. Ona görə də Manasdan xahiş edir ki, tezliklə qırğız ordusu ilə birlikdə öz vətəninə qayıtsın.

Türk qəhrəmanlıq dastanlarının qəhrəmanlıq ideyasının və qəhrəmanın idealının mayasını təşkil edən bu motiv bir Şumer atalar sözü ilə tam üst-üstə düşür: "Sən birinin evinə girərsən, başqası da gəlib sənin evinə girər". Şumer qəhrəmanlıq dastanlarının idealının mayası da bu ideya ilə yoğrulub. Məsələn, "Bilqamıs və Ağa" dastanını götürək. Ağa Kiş şəhərinin xaqanıdır, Bilqamıs Uruk şəhərinin. Ağa Uruka elçi göndərib onu təslim olmağa çağırır. Ağa istəyir ki, Uruk adamları ilə birlikdə ona tabe olsun. Bilqamıs isə nə doğma şəhəri Urukun, nə də onun adamlarının Kişə tabe olması, ondan asılı vəziyyətə düşməsi, özünün azadlığını və müstəqilliyini itirməsi ilə barışmır. Ağa Urukun üzərinə işğalçılıq niyyətiylə hücum etsə də, Bilqamıs kimi ağıllı, müdrik və güclü bir qəhrəmanla qarşılaşaraq geri qayıtmalı olur.

Epik qəhrəman kimi, Bilqamısın bir səciyyəvi keyfiyyətini ayrıca qeyd etmək lazımdır. Bilqamıs ölümün çarəsini axtarır və çox əzab-əziyyətdən sonra gedib ölməz insanların yaşadıqları ölkəyə çıxır. Ölməzlik çiçəyini dənizin dibindən tapıb çıxardır. O, bu çiçəkdən təkcə özü barınmaq istəmir, onu Uruka gətirmək istəyir ki, bütün uruklular ondan istifadə edib ölməz olsunlar. Lakin ilan onu oğurlayır. Burda ilanın peyda olmağının və çiçəyi oğurlamasının sirri hələ açılmayıb. Məsələ burasındadır ki, tanrılar insanı ölümlü yaratdılar. Bilqamısın bütün insanları ölümsüz etmək fikrinə düşməsi tanrılara xoş gələ bilməzdi və çox güman ki, tanrılardan biri ilan cildinə girərək çiçəyi oğurlayır. Əgər Bilqamıs bu çiçəkdən yalnız özü barınsaydı, onun üçün heç bir əngəl yox idi. Bilqamısın ölməzlik qazanmaq şansı artıq yüzdəyüz öz əlindəydi. Ancaq o özünün ölməzliyini bütün Uruk camaatını ölümsüzlüyə qovuşdurmaq idealına qurban verir. Epik qəhrəman kimi, Bilqamısın idealı bu eposda çox dolğun ifadə edilib.

İslam Sadıq,

araşdırmaçı

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 16 iyul.- S.14