Mustafa Vəkilovun "Həbsxanadan məktublar"ı "
Sizə dərd-kədər
gətirdiyim üçün
az da olsa
təqsirim yoxdur"
Azərbaycanın ilk hüquq professoru olmuş Mustafa Vəkilovun
"Həbsxanadan məktublar"ında
maraqlı, düşünməli
məqamlar çoxdur. Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti dövründə
təhsil almaq üçün xaricə
göndərilən tələbələrin
sırasında Parisin
Sorbon Universitetində
təhsil almış
soydaşımızı keşməkeşli
həyat tarixçəsinin
həbsxana dövrü
ilə bağlı həbsdən yazdığı
məktublar diqqət çəkir.
Araşdırmaçı Elbrus Məmmədov onun həbs düşərgəsindən
anasına və həyat yoldaşına yazdığı məktubları
barədə danışarkən
bildirir ki, bu, sadəcə, həbsdə olan bir insanın şəxsi duyğuları
deyil: "Bu, Azərbaycanın
ilk hüquq professoru M.Vəkilovun həm şəxsi duyğularını,
həm ictimai mövqeyini və bütövlükdə portret
cizgilərini əks etdirir. Təbii ki, bu məktubları professional psixoloqların
dərindən təhlil
etməsi M.Vəkilovun
portret cizgilərinin bütün çalarlarını
dolğun şəkildə
canlandırmağa imkan
verərdi. Ancaq məktublardan
boylanan bir şəxsiyyəti xarakterizə
edən qabarıq xüsusiyyətlər adi oxucunu belə cəlb edir. Onun xarakterik cizgilərini qısaca belə göstərmək
olar: sevgisinə sadiq, ailəyə bağlı bir insan olmaqla yanaşı
daim elmi düşüncə ilə
yaşayan bir alim kimi özünü
təsdiq edir. Eyni zamanda M.Vəkilovun düşüncəsindəki təbədülatlar
da özünü aydın şəkildə
göstərməkdədir".
Mustafa Vəkilov həbsə alındığı ilk günlərdə
tezliklə azad olunacağına ümidlər
bəsləyirmiş. İlk məktublarından birində
yazırdı: "Bugünlərdə
radio ilə Moskvadan Azərbaycan ədəbiyyatı
ongünlüyü ilə
bağlı verilən
Azərbaycan musiqisindən
ibarət konserti eşitdim. Bülbül "Koroğlu"dan ariyanı oxuyurdu. Yadıma düşdü ki, ayrı düşməyimizdən
üç gün əvvəl səninlə
birlikdə bu operada idik... Teatrdan evə həmin sərin, xoş gecədə piyada qayıtdıq... O vaxtdan bəri nə qədər sular axıb. Ancaq adama elə gəlir ki, bu, dünən olub. Birlikdə keçirdiyimiz həmin
gecəni bütün
xırdalıqları ilə
açıq-aydın xatırlayıram.
Və çox heyfsiləndim ki, yanımızda kənar adamlar olmadan birlikdə keçirdiyimiz
belə axşamlar az olub.
Görüşənədək. Darıxma. Yanında Çingiz və
Nigar var, mənim ikinci tamamlanmış və düzəlişlər verilmiş
kitabım var. Sənin
Mustafan. 28/V.40-cı il".
Həbsinin 3-cü ilində
həyat yoldaşına
göndərdiyi məktubda
isə yazır: "Sənin məktubunu aldığım gün həyatımın son ilində
ən fərəhli gün idi. Təkcə anama
məktub yazdığım,
sənə isə heç nə yazmadığıma görə
inciməyinə heyrətləndim.
Səbəbi sadədir. Düşərgədən
məktub alınmasına
Bakıda nə cür münasibət göstəriləcəyini bilmədiyimdən
sənə lüzumsuz
zərər yetirməkdən
çəkindim. Hərçənd deməliyəm ki, burada məhbuslar hətta döyüşən
ordudan məktublar alırlar. İndi sənin məktubundan
görürəm ki, Bakı da bu
baxımdan istisna deyil, çünki sən hətta məktub yazmadığıma
görə məndən
inciyirsən.
Açığını deyim, sənə yaxşı bəlli olmalıdır ki, heç bir məhrumiyyət mənim mövcud vəziyyətə
olan münasibətimi
dəyişdirə bilməz. Xarakterim yamanca
dəyişib. Sən
məni qaynar, ekspansiv, həyata can atan, işdə və hər şeydə od-alov bir adam
kimi tanıyırdın.
İndi isə ləng, yerindən ağır qalxan adam olmuşam,
hətta başım əvvəllər olduğu
kimi yaxşı işləmir. 19/IV.42-ci il".
Araşdırmaçı deyir:
"Məktubdan artıq
ümidsizlik hiss edilməkdədir.
Taleyin acı istezasından
Mustafa Vəkilov sürgün
vaxtını bitirsə
də azad olub vətənə dönə bilmir. Son
məktubu ürək
ağırısı olmadan
oxumaq mümkün deyil: "Əzizim Müqəddənisə! Təzə gətirildiyim
yerdən sənə ikinci məktubumu yazıram. Birinci məktubun çatıb-çatmadığını
bilmirəm. Buraya sürgün
müddətinin bitdiyi
səbəbincə azad
edilmək üçün
çağrılmışdım. Lakin son dəqiqədə elan etdilər ki, müharibə bitdikdən
sonra azad ediləcəyəm. Mustafa.
15/11-43-cü il. Komi MSSR. Vojayel qəsəbəsi, Dəmiryol rayonu, poçt yeşiyi
243/18". Lakin təssüflər
olsun ki, M.Vəkilov 1943-cü il aprelin 30-da sürgündə vəfat
etmişdi".
Əzizim Müqəddənisə!
Mən Bayıl etap həbsxanasındayam. Yola salınmazdan əvvəl
görüşməyi yamanca
istəyirəm. Ola bilsin
ki, bizi tezliklə göndərsinlər.
Əgər sənin vaxtın
yoxdursa, qoy evdən kimsə görüşə gəlsin
ki, uşaqlarımın
və mənim üçün doğma və unudulmaz adamların taleləri barədə xəbər tuta bilim. Əgər qalıbsa, alt paltarlarımdan
əlinizə keçəndən
mənə göndərin.
Əllərindən, gözlərindən öpürəm, mənim
yazıq, yeganə sevdiyim, bəxtsiz dostum. Neçə ki, damarlarımdan
qanım axır, sənin olan Mustafa Vəkilov. 15.05.39-cu il.
Əziz anam!
Mənə görə narahat olmayın. Mən sağ-salamatam. Hansı birinizsə görüşə
gəlin. Alça lavaşı
və sarımsaq, eləcə də Bayılda verdiyiniz kostyumun jiletini göndərin. Çox rica
edirəm, şokolad plitkası kimi şeyləri bir də heç vaxt göndərməyin.
Bütün doğmalarımı öpürəm. Fikrim həmişə
sizlərin yanındadır.
Çalışın uşaqlar
məni az
xatırlasınlar və
kürlük etməsinlər.
Hamınızı bərk-bərk qucaqlayır
və ayrıca borclu bəxtsiz və əziz dostumun əllərindən
öpürəm. Sizin hamınız
üçün qalan,
Mustafa. 27 iyun, 1939-cu il. Bakının 1 saylı Keşlə
həbsxanası.
Əziz anam!
Ayda bir açıqca yazmaq hüququmdan istifadə edirəm. Sağ-salamatam. Mən sarıdan nigaran qalmayın. Uşaqları yamanca görmək
istəyirəm. Lakin qorxuram,
birincisi, onların bu istidə buraya gəlmələri çətin olsun, sonrası da, bilmirəm onların məni burada görmələri necə
olar? Bu məsələni
obyektivcəsinə həll
edə bilmirəm.
Qoy Müqəddənisa özü
yalnız uşaqların
ruhi vəziyyəti üçün bunun nə dərəcədə
məqsədyönlü olması
baxımından həll
etsin. 150 manatı aldım. Sağ olun. Həbsxanaya yemək gətirərkən yalnız
zəruri şeylərlə:
sarımsaq, soğan, alça lavaşı, kolbasa (ucuzundan), suxarı və sair ilə kifayətlənin.
Bahalı şeylər və
naharlar göndərməyin.
Səni,
atamı, Müqəddənisanı
və uşaqları bərk-bərk öpürəm.
Yaxşı oxuduğuna görə
Çingizi bir daha öpürəm.
Ümidvaram ki, balaca bacısını incitmir.
Mustafa.
23.07.39-cu il.
Əziz anam!
Mən artıq yazmışam ki, bağlamanı aldım, buna görə hamınıza
olduqca minnətdaram. 8 aprel tarixli məktubunuzda
sadalanan şeylərlə
müqayisədə 200 qram
tənbəki çatışmırdı,
lakin bunun əvəzində qənd
və alça lavaşı vardı.
Hələlik bizim təkrar
istintaqa qaytarılmağımız
barədə heç
nə deyilmir. İşə təkrar baxılmaq üçün
bizi geri göndərmələri barədə
Bakıdan yola salınmalı olan tələbnamənin nə
səbəbə ləngidiyini
başa düşmürəm...
Yusuf ağciyər vərəminə
tutulub, aktiv prosesdir. Xəstəxanada yatır. Yaxşı baxırlar.
Son günlər özünü
bir qədər yaxşı hiss edir. Mustafa. 18.05.40-cı il.
Bizi görünür, bu
tezliklə təkrar istintaqa qaytarmayacaqlar. Daha bir ərzaq
bağlaması və tənbəki göndərin. Bağlamanın
içinə göndərdiyiniz şeylərin
siyahısını qoyun. Kirov vilayəti, Volositsı,
poçt yeşiyi 231/1.
Əzizim Müqəddənisə!
Bağışla, əzizim.
Mənim vicdanım təmizdir və başıma gələnlər
üçün, sizə dərd-kədər gətirdiyim
üçün az da olsa təqsirim yoxdur. İndi mənim
işimin gedişindən görünür ki, tezliklə hər
şey birdəfəlik aydınlaşacaq və mən
böhtan ləkələrindən təmizlənmiş halda
sizlərin yanına qayıdacağam. Atamı və anamı,
əmimi və bibilərimi bərk-bərk öpürəm.
Bütün doğmalarıma və yaxınlarıma can
sağlığı və səadət arzulayıram.
Sənin Mustafan.
28/V.40-cı il.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 8 iyun.- S.14.