190 yaşlı Aşıq Ələsgər

Professor Hüseyn İsmayılov: "Ələsgər haqq dünyasından qopmuşdu"

Araşdırmaçı Əziz Ələkbərli: "Göyçə Azərbaycan aşıq sənətinin beşiklərindən biri olub"

Saz türkün müəyyənliyi, ruhunun təsdiqidir. Saz türkün göy yoludur, onun tanrısına qovuşmasıdır, soyumuzun qədimlərdən gələn yenilməz nəfəsidir. Türk ta qədimdən fitri təbiətçi olub. Dünyaya inancıllığının ilk dövrlərində o, tanrıçı idi; türk tanrıya münasibətində olduqca doğmaydı. Bu doğmalığın izləri ana sazımızda ifadə olunan havacatlarımızda indi də yaşamaqdadır. Türkün tanrıçılığı təbiətə sevgisi ilə təndir; bu sevgi o qədər ülvi, üzvi, müqəddəs olub ki, ilahi musiqiyə çevrilib, könüllərə yazılıb, yaddaşlarda qalıb, bugünədək pozulmayıb.

Türk sevdiyini həmişə axıracan sevirdi: onun sevgisində tərəddüd yox idi. O, əksər hallarda inamını dünyanın halına qarşı qoya bilirdi. Türk sazında yaşatdığı havacatlarla dünyaya, insana, təbiətə səcdəli münasibətini böyük bir sevgi ilə ifadə edə bilirdi. Təbiət türkün ona olan sevgisindən qanadlanırdı. Təbiətə sevgi türkün fitrətindən irəli gəlirdi. Türk "Misri"sini, "Qaraçı"sını, "Yanıq Kərəmi"sini elə-belə yaratmamışdı; Bu havacatlarda onun dünyaya, insana, təbiətə sonsuz heyranlığı, səcdəli münasibəti vardı. Təəssüf ki, sonradan türkün inancında paralanmalar, parçalanmalar baş verdi, onun təbiətə münasibətində təzadlar yarandı, artdı. Görəsən, bu tərəddüdlər nədən yarandı? Hədən o, ömrünə sahib ola bilmədi? Çünki qeyri-adiliyini qiymətləndirə bilmədi. Bu dərəcədə özündən ayrılmalar, türkün biri-birini sevməməsi ona baha başa gəldi. Məhz özündən ayrılması səbəbindən türkün təbiətə münasibətində dəhşətli yağılıq başlandı.

Bu, gerçəkliyi etiraf etməyimiz gərək. Bir vaxtlar insanlar bir dağdan o biri dağa boylanıb haray çəkirdilər. Yəqin ki, "Qarabağ şikəstəsi" türkün təbiətçi vaxtında, onun bir dağdan o biri dağa dediyi haray kimi yaranıb. Saz havalarımızda dağ obrazı xüsusi şəkildə sezilir. Ümumiyyətlə, dağ obrazı türkün təbiətçiliyində həmişə ayrıca yer tutub. Daha çox türkün ruhunun ifadəsi olan surnayda da (zurna) dağ halı aydınca sezilir. Dağ obrazı zaman-zaman folklorumuzda nisgilli obraz kimi də xarakterizə edilib. "Dağlar dağımdır mənim, Qəm oylağımdır mənim; Dindirmə qan ağlaram, Yaman çağımdır mənim..."

"Aşıq Qərib" dastanında Qəribin dağla dərdləşməsi dağın obrazlaşmasına, onun insana həyanlığına gözəl misaldır. Dağ obrazı Azərbaycan aşıq poeziyasında Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında çox gözəl ifadəsini tapıb: "Ölsün Ələsgər tək qulların, dağlar!" deyirdi Əəsgər. Bu, türkün dağa səcdəli münasibətinin ölməməsinin sübutu idi. Səməd Vurğun "Üzü bəri baxan dağlar, mənim sizdə nəyim qaldı?" deyir. Bu, dağa olan inamın yaddaşlardan hələ də çıxmamasıdır. "Yadıma düşdü" şerində "Göylərə baş çəkir Göyəzən dağı" ifadəsinə rast gələn bəzi oxucu elə zənn edər ki, doğrudan da bu Göyəzən dağı uca zirvəli bir dağdır. Şair sevdiyi dağı elə təsvir edir ki, bu sevgini yalnız bədiyyatın imkanları bizə yetirə bilir...

Azərbaycan aşıq sənətinin inkişafında Aşıq Ələsgərin müstəsna xidmətləri olub: fitri söz qoşması, iti hafizəsi, ustadlığı bu gün də dillər əzbəridir. Araşdırmaçı Əziz Ələkbərli deyir ki, məşhur Göyçə mahalı Göyçə gölünün sahilləri boyu geniş bir ərazini əhatə edir. Bu yerlər Rusiyaya birləşdirilənə kimi İrəvan xanlığının, sonralar isə İrəvan quberniyasının tərkibində olub. Sovet hakimiyyəti illərində "Ermənistan"da rayonlaşdırılma aparılarkən Göyçə mahalı 5 rayon arasında bölüşdürülüb: Çəmbərək, Basarkeçər, Aşağı Qaranlıq, Kəvər, Yelenovka. Geniş otlaqlara malik olan Göyçə mahalında yaşayan əhali daha çox əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq, xalçaçılıq və balıqçılıqla məşğul olub. Habelə Göyçə Azərbaycan aşıq sənətinin, aşıq şeirimizin beşiklərindən biri olub, ədəbiyyat və mədəniyyət tariximizə Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Aşıq Əsəd, Aşıq Qurban, Aşıq Musa, Aşıq Qasım, Aşıq Həcəf, Aşıq Sayad, Aşıq Məhərrəm, Aşıq İmran kimi neçə-neçə ustad saz və söz sənətkarlarını bəxş edib.

AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, professor Hüseyn İsmayılovun fikrincə, Aşıq Ələsgər ümumən türk dünyası üçün böyük hadisədir: "Milli dəyərlər böyük bir tarixi yoldur. Bu yol milli yaddaşdan başlanır. Milli dəyər yoxdursa, millətin yaşaması sual altına düşür. Millətin mənəvi dünyası zəngin olanda onu məhv etmək mümkün olmur. Aşıq Ələsgərin haqq dünyasından qopub gəldiyinə aid əsərlərində işarələrə rast gəlirik. Ələsgərin qəribəliyi və böyüklüyü ondadır ki, məhz həqiqətdən dərs aldığını ömrü, halı, yaradıcılığı ilə sübut edə bildi. Bu mənada o, başdan-ayağa sirdir. Onun adı daim iftixarla çəkilməyə layiqdir. Aşıq Ələsgər aşıq sənətinin incəliklərinə dərindən bələd idi. Bu səbəbdən də o, özündən sonra sözün əsl mənasında məktəb qoyub gedə bildi. Azərbaycanda şair olmaq çox çətindir. Ələsgərin adı gələndə hər birimizin ona istər-istəməz sayğısı yaranır. Ələsgərin meydana çıxması təsadüfi hadisə deyildi. O, haqq aşığı ənənəsinin qeyri-adi, bənzərsiz ifadəçilərindən biri idi. Onun sirli-sehirli dünyasına hələ bundan sonra daha ciddi şəkildə baş vurulacaq. Aşıq Ələsgər aşıq sənətinin incəliklərinə dərindən bələd idi. Bu səbəbdən də o, özündən sonra sözün hər mənasında məktəb qoyub gedə bildi. Ümumən isə Ələsgər ruhuna həmişə müqəddəs münasibət bəslənilməlidir. Onun aşıq poeziyasında varlığı bizim üçün daim qürur mənbəyidir." Aşıq Ələsgərin irsinin toplanılmasına ötən əsrin 30-cu illərindən başlanıldığını deyən H.İsmayılov bu məsələyə daim ciddi maraq olmasını təsadüfi saymır: "Əgər Aşıq Ələsgər kimi şəxsiyyətlər vardısa, bu, o demək idi ki, bir milləti manqurtlaşdırmaq mümkün deyildi. Aşıq Ələsgərin dövründə yaradıcılıqla məşğul olmağın özü də hünər istəyirdi. Təbiidir ki, Aşıq Alı olmasaydı, Ələsgər kimi ustad da olmayacaqdı. Ələsgər haqq dünyasından qopmuşdu. Ələsgər ilk növbədə ciddi folklor hadisəsidir. Ələsgər poeziyasında xalq ruhunun iştirakı da danılmazdır. Analitik təfəkkür olmayan yerdə ciddi elmi qənaətlərə gəlmək mümkün deyil. Bu səbəbdən də Ələsgəri adi şair, aşıq səviyyəsində araşdırmaq olmaz. Bu yöndə ciddi araşdırmaçılar yetişdirməliyik."

Aşıq Ələsgərə həsr olunmuş "Ələsgər ocağı ilə bağlı yaradılmış dastan-rəvayətlər haqqında" kitabının müəllifi, Aşıq Ələsgərin nəvəsi, tədqiqatçı İslam Ələsgər sözügedən mövzuya müraciət etməsinin təsadüfi olmadığını, zərurətdən yarandığını bildirir: "Aşıq Ələsgərin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı xalq arasında müxtəlif məzmunlu söz-söhbətlər mövcuddur. Bunların bir qismi Ələsgərin həyatında baş vermiş hadisələr və bu hadisələr səbəbilə deyilmiş şeirlərdən ibarətdir. Dastan söyləyən aşığın bir az bəzək-düzəyi olsa da, bunlar sənətkarın həyat və yaradıcılığını öyrənmək baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu əhvalatlar Ələsgərin gənclik illərindən başlayaraq xronoloji ardıcıllıqla ömrünün son illərinə qədər onun həyatının müəyyən məqamlarını əks etdirir. Hələ ağlım kəsməyən vaxtlar evimizdə saz havası səslənərdi, sonradan aşıq sənətinə ciddi şəkildə bağlandım, təbii ki, burada gendən, nəsildən gələn ənənənin təsiri olmamış deyildi. Aşıq Ələsgərin şeirlərindən bir neçəsilə tanışlıqdan sonra bu qənaətə gəldim ki, babamın irsini toplamalı, soydaşlarımıza çatdırmalıyam. Hər halda babamın əsərlərini toplamağım istədim-istəmədim nəsil çərçivəsindən, bir nəvə istəyi ölçüsündən çıxdı, beləliklə də yurdumuza, elimizə gərək oldu. Aşıq Ələsgərin irsini topladıqca və araşdırdıqca həmin dövrü, eləcə də Azərbaycan aşıq sənətinin tarixini, ondan sonrakı aşıq mühitini diqqətlə öyrənməli oldum. Aşıq Ələsgər Azərbaycanın böyük şəxsiyyətlərindən biridir. Aşıq kimi onun misli-bərabəri yoxdur. Həmçinin də əvəzsiz ifaçı olub. Burada onun şairliyinin də başqalarından tamamilə fərqli olduğunu görmək mümkündür. Bir şəxsiyyət olaraq Aşıq Ələsgərdə elə keyfiyyətlər var ki, bunu ancaq övliyalarda görmək mümkündür. Aşıq Ələsgər üz-üzə söhbət elədiyi adamın ürəyindən keçənləri, yaşadığı ərazidən kənarda baş verəcək hadisələri əvvəlcədən duyurmuş. Şeirlərini bədahətən deyərmiş. Onun alqışı da, qarğışı da təsirsiz ötüşməzmiş. Hansısa işdən narazı qalsaydı, o iş baş tutmazmış".

Aşıq sənətində türkün ucalığı, tanrısına sevgisi həm havacatlarda, həm də ki, aşıq oxumalarından açıq-aydın sezilir. "Yanıq Kərəmi"də türkün həm zərifliyi, həm də döyüşkənliyi ifadəsini tapıb. "Misri" havası başdan-ayağa döyüş ruhundadır. Aşıq poeziyasında işlədilən ərəb-fars kəlmələrinin, rəmzlərinin sənətə nə dərəcədə ziyanı barədə araşdırmaçının qənaətləri maraqlıdır. Aşıq poeziyası xalq ruhunu, dilimizin bütün çalarlarını özündə ifadə etməli ikən ərəb-fars sözlərinin təsiri istər-istəməz onun təbii imkanlarını məhdudlaşdırıb: "Aşıq Ələsgər şeirlərində ərəb-fars sözlərini elə işlədib ki, onu demək olar, hər bir soydaşımız xüsusi çətinlik çəkmədən anlaya bilər".

Aşıq Ələsgərin sağlığında az qala əfsanələşməsi şəxsiyyətinə, yaradıcılığına olan böyük sayğıdan irəli gəlir. Ələsgərin doğulub boya-başa çatdığı torpaq əzəli türk məskəni olan Azərbaycandır. Bu gün həmin torpaqlar murdar ermənilərin tapdağı altındadır: "Şübhəsiz ki, təbiəti zəngin olan həmin torpaq, yəni ki, dağlı-daşlı, çaylı, əngin səmalı, bulaqlı Göyçə Ələsgərin fitrətinin inkişaf etməsində əvəzsiz rol oynayıb. Yeri gəlmişkən deyim ki, Aşıq Ələsgərin babaları Güney Azərbaycandan gəlmədirlər. Həmişə Ələsgər deyərmiş ki, bizim babalarımız Arazın o tayından gəlib.

1988-ci ildə biz elliklə Ermənistandakı dədə-baba torpaqlarımızdan çıxmağa məcbur olduq. O hadisələrdən bir neçə il sonra eşitdim ki, babamın məzarı olduğu kimi durur. Təəssüf ki, sonrasından xəbərim yoxdur. Onu da deyim ki, ermənilər babamın məzarına müqəddəs bir yer kimi yanaşırdılar. Babamın ölümü də çox maraqlı olub. Danışırdılar ki, ölümünü əvvəlcədən duyubmuş. Evdəkilərə deyir ki, bəs hazırlıq görün, bu yaxında öləcəyəm. Deyirlər ki, nədən öləcəyini bilirsən. Deyir neçə il qabaq qaçqın düşən vaxtı Allaha yalvardım ki, mənə möhlət versin, indi isə dünyadan getməyin vaxtıdır".

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 17 iyun.- S.14.