Əhalinin ekoloji maariflənməsində Milli Parklarımızın əhəmiyyəti

Azərbaycan dünyada qədim mədəniyyətə, ən zəngin bioloji müxtəlifliyə malik olan ölkələrdən biri olaraq fövqəladə əhəmiyyətli təbii irsə malikdir. Bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanılmasında xüsusi mühafizə olunan ərazilərin rolu əvəzedilməzdir. Məhz xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin fəaliyyəti nəticəsində nadir və nəsli kəsilməkdə olan flora və fauna növlərinin qorunub saxlanılmasına imkan yaranıb. Elə bundan irəli gəlir ki, ölkəmizdə təbiətin qorunması, ona qayğı və diqqət ilbəil artır. İndi respublikamızın müxtəlif bölgələrində xüsusi qorunan ərazilər var ki, onlardan biri də milli parklardır. Milli parklar xüsusi ekoloji, tarixi, estetik və digər əhəmiyyət daşıyan təbiət komplekslərinin yerləşdiyi və təbiəti mühafizə, maarifçilik, elmi, mədəni və digər məqsədlər üçün istifadə olunan təbiəti mühafizə və elmi tədqiqat idarələri statusuna malik olan ərazilərdir. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yaradılmazdan öncə Azərbaycanda milli parklar mövcud deyildi.

Onu da bildirək ki, milli park ilk dəfə ABŞ-da 1896-ci ildə yaranıb. Dünyanın bir sıra ölkələrində, o cümlədən Avropa ölkələrində müxtəlif milli parklar var. Milli Park özlüyündə xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazisidir. Azərbaycan Respublikasının da 24 mart 2000-ci il tarixli xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri və obyektləri haqqında qanunu var. Həmin qanunda milli parka belə tərif verilir: "Milli Park xüsusi ekoloji, tarixi, estetik və digər əhəmiyyət daşıyan təbiət komplekslərinin yerləşdiyi, mühafizə, maarifçilik, elmi-mədəni və digər məqsədlər üçün istifadə olunan, təbiəti mühafizə və elmi təqdidat idarəsi statusuna malik olan ərazilərdir".

Bu baxımdan qanun 2000-ci ildə qəbul olunsa da, 2003-cü ildə ilk milli parklar yaradılmağa başlanılıb. 2003-cü ildən başlayaraq Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən Akademik Həsən Əliyev adına Ordubad, Şirvan, Ağ göl, 2004-cü ildə Hirkan, Altıağac, 2005-ci ildə Abşeron, 2006-cı ildə Şahdağ, 2008-ci ildə isə Göygöl Milli Parkları yaradıldı. Hazırda Milli Parklar ölkə ərazisinin 3,4%-ni təşkil edir. Bununla yanaşı, yeni milli parkların, dövlət təbiət qoruqlarının yaradılması istiqamətində müvafiq işlər aparılır. Belə parkların yaradılmasında əsas məqsədlərdən biri də ərazidə ayrı-ayrı komponentlərin mühafizəsi, özünəməxsus iqlimə, relyefə və digər fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərə malik olması, burada müxtəlif növ heyvanların, o cümlədən, endemik növlərin qorunub saxlanması ilə yanaşı ekoloji monitorinqin həyata keçirilməsi, əhalinin ekoloji cəhətdən maarifləndirilməsi, turizm üçün əlverişli şərait formalaşmasından ibarətdir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin inkişaf etdirilməsi, ekoloji şəbəkənin yaradılması istiqamətində həyata keçirdiyi məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində hazırda ölkəmizdə yaradılan Milli Parklar təbiətin mühafizəsində, bioloji müxtəlifliyin qorunmasında əhəmiyyətli rol oynayırlar. Milli parklarımızın hər birinin özünəməxsus zəngin bioloji müxtəlifliyi əhalinin ekoloji maariflənməsində böyük əhəmiyyət daşıyır. İnsanlar Milli Parklarımızın bioloji resurslarının, zəngin flora və faunasının ətraf mühitə müsbət təsir göstərdiyinin, əhalidə ruh yüksəkliyi yaratdığının, onlara müsbət enerji verdiklərinin şahidi olub bu tarixi sərvətin, zənginliklərin qorunub saxlanılmasının həyati vacibliyini dərk edirlər. Onu da bildirək ki, Milli Parklarımız turizmin inkişafı üçün də potensial iqtisadi imkanlar deməkdir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Bioloji Müxtəlifliyinin Qorunması və Xüsusi Mühafizə Olunan Təbiət Ərazilərinin İnkişaf Departamentinin direktor müavini Hikmət Əlizadənin sözlərinə gorə, qanunvericiliyə əsasən, bu məsələ ilə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi məşğul olur. Yeganə olarq ekoturizm - bu termin bilavasitə Milli Parklarla bağlı olduğundan, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin səlahiyətləri çərçivəsindədir: "Milli parkların digərlərindən fərqi ondadır ki, burada təbiət həm kompleks şəkildə qorunur, həm də turistlərin əraziyə girmələri, təbiət ilə tanış olmaları, estetik zövq almalarına imkan yaradılır. Bu baxımdan biz ekoturizm anlayışına gəlib çıxırıq. Ekoturizm anlayışı təbiətə təsir etməməklə təbiət yerlərinə səyahət, təbiəti mühafizə fəaliyyətinin yerinə yetirilməsi, maarifləndirmə komponentlərini ehtiva edir və bu baxımdan belə fəaliyyət xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinə zərər gətirmir, əksinə onun mühafizəsinə şərait yaradır. Ekoturizm digər turizmlərdən fərqlidir. Digər turizmdə turist hansısa meşə sahəsinə, qorunmayan sahəyə gedər, orada hansısa bir fəaliyyət göstərər və bu tənzimlənmədiyi üçün təbiətə ziyan dəyə bilər. Amma bu ərazilərin milli park statusu olduğu üçün (milli park statsusu o deməkdir ki, həmin ərazilərdə mühafizə işçiləri, turistər üçün xüsusi marşrutlar, onların dincəlməsi məqsədilə xüsusi yerlər var) burada həyata keçirilən turizm tənzimlənir. Ekoturizm anlayışı tənzimlənən turizmdir. Bundan təbiətə zərər dəymir, dəyirsə də çox cüzi miqdarda dəyir". Hikmət Əlizadənin fikrincə, ekoturizm - Milli Park ənənəsi ölkəmizdə çox cavandır, cəmi 7-8 ili əhatə edir. Öncələr Azərbaycanda ekoturizm fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik bazası yox idi. Bu baxımdan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi 2006-cı ildən "Azərbaycan Respublikası milli parklarında ekoturizm fəaliyyətinin təşkili: mövcud problemlər və inkişaf perspektivləri"nə dair milli konsepsiya hazırladı: "Həmin konsepsiyadan çıxış edərək turistlərin milli parklarda mümkün davranış qaydaları, milli park ərazilərindən istifadənin nümunəvi qaydaları, park xidmətlərindən istifadənin hüquqi əsasları və digər təlimatlar hazırlandı və nazirliyin 27 iyun 2006-ci il tarixli 346 saylı əmrilə təsdiqləndi. Həmin təlimatlarla turistlərin parklara girişi, çıxışı, orada özlərini aparmaları, davranış qaydaları və s. tənzimlənir". Onu da qeyd edək ki, dövlət həm milli parkların infrastrukturunu təmin etməklə yanaşı orada turistlər üçün lazımı şərait yaradır, yollar, cığırlar çəkir, marşrutlar təşkil edir, həm də onun təbliğatını həyata keçirir. Məsələn, son illər Azərbaycanın cənub istiqamətində yerləşən Şirvan, Hirkan Milli Parklarına təbliğat işləri nəticəsində çox böyük turist axını gəlir. Məktəblilər, xarici vətəndaşlar - istər ölkədə yaşayan, istərsə xaricdən gələnlər gəlib buranı ziyarət edirlər. Hikmət Əlizadənin sözlərinə görə, bu o deməkdir ki, həmin milli parklarda nəyin qorunduğunu biz yetəri qədər çatdıra bilirik: "Məsələn, Şirvan milli parkında Avropa məkanının ən böyük ceyran populyasiyası qorunur. Ceyranlar da təxminən 9 min başdır. Bizim təbliğatımız nəticəsində turist yüz və ya min kilometr gəlir ki, o ceyranları təbii şəraitdə gözü ilə görsün. Ancaq biz bunu çatdıra bilməsək, o zaman Milli Parkda ən nadir növ saxlasaq belə təbii ki, gəliş də olmayacaq. Bu işlərin təşkili gedir, amma daha da intensiv aparılmasına ehtiyac var". Hər bir Milli Parkın yaradılmasında müxtəliflik olsa da ümumi məqsəd - ölkənin flora və faunasını qorumaq və yaşatmaqla yanaşı insanların mədəni istirahətini, zövqünü oxşamaqdır. Məsələn, Ordubad Milli Parkının yaradılmasında məqsəd ərazidə ayrı-ayrı komponentlərin mühafizəsi, ərazinin özünəməxsus iqlim, relyef və digər fiziki-coğrafi xususiyyətlərə malik olması, burada müxtəlif növ heyvanların, o cümlədən, endemik növlərin qorunub saxlanması ilə yanaşı ekoloji monitorinqin həyata keçirilməsi, əhalinin ekoloji cəhətdən maarifləndirilməsi, ekoturizm üçün əlverişli şərait yaradılmasından ibarətdir. Məsələn, Qaradağ, Salyan, Neftçala rayonlarının inzibati ərazisinin 54374 hektarında yaradılan Şirvan Milli Parkı yarımsəhra landşafta malikdir. Ərazinin 4000 hektarını su hövzəsi təşkil edir. Qoruğun ornitoloji faunası çox zəngindir. Su-bataqlıq ərazilərdə nadir və qiymətli köçəri quşlar qışlayır və yuvalayır. Ağcabədi və Beyləqan rayonlarının inzibati ərazilərində Ağ-göl dövlət təbiət qoruğu və Ağ-göl dövlət təbiət yasaqlığının bazasında 17924 hektar ərazidə Ağ-göl Milli Parkı yaradılıb. Ağ-göl Kür-Araz ovalığının Mil düzənliyində yerləşir, yarımsəhra landşafta malikdir, respublika ərazisində quşların ən vacib qışlama və yuvalama yeri olduğu üçün "ornitoloji sahə" də adlandırıla bilər. Buranın ornitoloji faunası çox zəngindir. 140-dan çox quş növlərinə rast gəlmək olar, onlardan 89 növü bilavasitə yuva salan quşlardır. (Sultan toyuğu, ərsindimdik, qu quşları, fitçi və mərmər cürələr, bəzgək və s.) Ağ-göl YUNESKO-nun "Əsasən su quşlarının yaşama yerləri kimi beynəlxalq əhəmiyyətli olan Sulu-bataqlıq yerləri haqqında" Konvensiyasının siyahısına daxil edilib. Lənkəran və Astara rayonlarının inzibati ərazisində 21435 hektar sahədə yaradılmış digər Milli Park isə Hirkandır. Burada üçüncü dövrün qədim relikt və endemik bitki növləri qorunur. Azərbaycanda yayılan 435 ağac və kol növünün 150-si Hirkan meşələrindədir. Hirkan meşələrinin YUNESKO- nun Təbii və Mədəni İrs Siyahısına daxil edilməsi üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış sənədlər tərtib olunaraq, YUNESKO-nun Katibliyinə verilib. Abşeron Milli Parkı isə Abşeron Dövlət Təbiət Yasaqlığının bazasında Bakı şəhərinin Əzizbəyov rayonunun inzibati ərazisinin 783 hektarlıq sahəsində 1969-cu ilin iyul ayında ərazidə məskunlaşmış ceyranın, Xəzər suitisinin və su quşlarının qorunub saxlanılması məqsədilə yaradılıb. Abşeron Milli Parkının yaradılması həmin ərazidə nadir təbiət komplekslərinin və obyektlərinin, xüsusən pərayaqlı heyvanların yeganə nümayəndəsi olan Xəzər suitisinin daha çox yayıldığı arealda, ceyranların, eyni zamanda, su bataqlıq quşlarının qorunub saxlanılmasına və bərpasına imkan yaradır. Abşeron Milli Parkının yaradılması, eyni zamanda, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi, ətraf mühitə diqqət və qayğının artırılması, yeni ekoloji şüurun formalaşması sahəsində aparılan məqsədyönlü tədbirlərin ardıcıl nümunəsidir. Azərbaycanda ən böyük xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazisi isə Şahdağ Milli Parkıdır. Milli park Quba, Qusar, İsmayıllı, Qəbələ, Oğuz və Şamaxı rayonlarının inzibati ərazilərində 115895 hektar ərazidə yaradılıb. Şahdağ Milli Parkının ərazisinin yerləşdiyi yüksəklik onun iqliminin müxtəlifliyinə, bitki örtüyünün, torpaqlarının və heyvanlar aləminin zənginliyinə əsaslı təsir göstərib. Buradakı meşələr zəngin, füsunkar və gözəl mənzərələr yaratmaqla məşhurdur. Milli Parklarımızın əhalinin ekoloji maariflənməsində əhəmiyyəti böyük olsa da, bəzən bu sahələrin ərazilərində qanunsuz şəkildə ov edilərək fauna və floramıza böyük ziyan vurulur. Belə ki, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin aidiyyəti qurumlarının əməkdaşları tərəfindən 01 yanvar-27 mart 2011-ci il tarixlərində aparılan araşdırmalar zamanı Altıağac, Ağgöl, Hirkan, Şirvan, Şahdağ Milli Parklarının ərazilərində qanunsuz ovla məşğul olan 24 nəfər saxlanılıb, onlardan 25 ov silahı, yüzlərlə patron götürülüb və qanunu pozmuş şəxslərin hər biri inzibati qaydada cərimə olunub. Ümumilikdə, aparılan araşdırmalar zamanı 61 nəfər qanun pozucusundan 61 ov silahı, 229 patron götürülüb və qanun pozucularına qarşı 52 600 manat məbləğində cərimə tətbiq edilib. Əhali üçün Milli Parklarımız ov yeri yox, elmi biliklərin yiyələndiyi, insan varlığının öyrənildiyi yerdir. Belə zənginlikləri qorumaqla insan gələcəyini və sağlam həyatını təmin etmiş, ekoloji şüurunu formalaşdırmış olur.

Cavid Şahverdiyev

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 7 may.- S.14.