Misgər babalarımızın misilsiz yadigarları

Şahid Həbibullayevin kolleksiyaları sərgilərdə dəfələrlə xariciləri heyran qoyub...

Dünyanın ən qədim dövrlərindən bir çox xalqların məişətində yayılmış misgərlik türk xalq sənətinin tərkib hissəsidir. Hələ XX əsrin 50-ci illərində Kiçik Asiyanın cənub-qərbində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı e.ə. 6-7 minilliklərə aid mis əridilməsinin izləri aşkar olundu. Bəşəriyyətin inkişafında mədəni-tarixi bir dövr olan tunc dövründə, enolitdən sonrakı mərhələdə misin, qalayın və digər kimyəvi elementlərin əridilməsinə başlanır. Misdən, tuncdan müxtəlif alət, silah, bəzək nümunələrinin hazırlanması xeyli asan başa gəlirdi. İnsanlar əmək fəaliyyətinə başladıqları gündən özlərinə lazım olan, həyatlarını təmin edən sahələrdə işi yüngülləşdirmək üçün müxtəlif əşyalar, alətlər düzəltmiş, getdikcə bu alətləri təkmilləşdirmişlər. Əməyin həyatlarında oynadığı rolu anlayaraq ev təsərrüfatında xeyli nailiyyətlər əldə etmişlər. Məişətdə yaradılan şeylərə bədii təfəkkürlə də yanaşmış, onlara aid nəğmələr, şeirlər qoşmuş, haqlarında söylənmiş dəyərli fikirlər atalar sözləri və məsəllərdə yaşayıb bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır.

Tunc istehsalı insanın yüksək keyfiyyətli alətlər yarada bilməsinə imkan vermişdir. İlk Tunc dövrü abidələri olan Kültəpə, Babadərviş, Mişarçay, Qaraköpəktəpə yaşayış yerləri, Astara, Xaçınçay, Xaçbulaq və Xankəndi kurqanlarından bürünc və tuncdan hazırlanmış əmək alətləri, məişət əşyaları və silah tapılmışdır. Misgərliyin formalaşmasında yerli mis mədənləri mühüm rol oynamışdır. Məişətdə mis qablara tələbat artdığından misgərlik ölkəmizdə xeyli tərəqqi etmiş, orta əsrlərdə yüksək səviyyəyə çatmışdır. Azərbaycanın Bakı, Gəncə, Şamaxı, Quba, Lahıc kimi yerlərində misgər məhəllələri, bazarlar, meydanlar olduğunu bildirən tədqiqatçılar Lahıcı ölkəmizin orta əsr misgərliyinin mühüm sənət mərkəzlərindən biri kimi qiymətləndirirlər.

...Şahid Həbibullayev xalq sənətinin heyranıdır. Onun topladığı nadir sənət nümunələri təkcə möhtəşəm türk-azəri mədəniyyətinə mənsub deyil, dünya mədəniyyətinin əsrlərlə yaratdığı, qəlibə saldığı "qızıl külçələr" mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. O, sırf milli keyfiyyətləri özündə yaşadan xalq irsinin toplanmasına daha çox diqqət yetirir. Qarşılaşdığı çətinliklər Şahid müəllimi yormur, bir nümunəni xalqına qaytarmaq üçün o, var qüvvəsilə çalışır. Şahid Həbibullayev Şəki mahalındandır. Ərazi bölgülərinə əsasən doğulduğu Muxas kəndi Oğuz rayonu ərazisinə daxil edilsə də, gözünü açandan bu yurdun Şəki əyalətinə aid olduğunu bilir. Ən böyük sənətkarlıq mərkəzlərindən, XVIII əsrin 40-50-ci illərində ən iri xanlıqlardan olmuş Şəkinin ipəkçilik sahəsində şöhrət qazandığından, ipək məmulatlarının dünyanın müxtəlif ölkələrinə ixrac olunduğundan, sənətkarlıq və ticarətin yüksək inkişaf etdiyindən də agahdır. Tətbiqi sənət, memarlıq, ağac və sümük üzərində oyma, misdən hazırlanmış ev əşyaları, zərgərlik nümunələri, beşiklər, sandıqlar, məişət əşyaları təkcə onun yaşadığı yurdda deyil, qonşu ellərdə, ölkələrdə də məşhur idi. Yerli ustaların hazırladığı zərgərlik məmulatları heyvan və quş, gül-çiçək şəkilləri, ornamental kompozisiyalarla zəngindi. Əvvəlcə məişət, təsərrüfat əşyalarının kamilliyi naminə zəngin bədii təxəyyülünü sərf edən sənətkarlarımız sonralar yüksək bədii imkanlarından daha geniş şəkildə yararlana bilmişlər. Məsələn, XVIII əsrin ikinci yarısında tikilmiş Şəkixanovların evinin dekorativ elementlərlə zənginliyi, divarlardakı portretlər, miniatür əl işləri, məhz o misgərlik sənətinə aid ev əşyalarının üzərindəki bir-birindən gözəl şəkillərin, təbiət, heyvan, quş rəsmlərinin, nəbati naxışlar fonunda yarımçılpaq qanadlı qadın fiqurlarının (mələklər) burada da təkrarsızca öz əksini tapması, onun memarlıq quruluşunun zənginliyi bu gün təkcə öz həmvətənlərimizi deyil, həm də ölkəmizə gələn səyahətçiləri heyran qoyur. Burada qədimdən qalan bel kəmərləri, xəncərlər, nizələr, nizə ucluqları, tunc üzüklər, qadın bəzək əşyaları Şəki sənətkarlarının yaradıcılıq nümunələridir.

Bütöv bir sənətkar ordusu yetişdirən Şəkidə haqsızlıqlara dözməyən ustaların üsyanları tarix səhifələrində əksini tapmışdır. Məsələn, 1849-cu ildə baş verən Şəki üsyanına səbəb məhz bu sənətkarlardan ağır vergilərin toplanması idi. Şəhərə gələn qonaqları və əsgərləri yerləşdirmək, ərzaqla təmin etmək, əmlaklarından 8% həcmində pulla mənzil vergisi ödəməyə məcbur edilməsinə dözməyən 500-dən çox sənətkarın qaldırdığı üsyan, bu üsyanı yatırmaq üçün qubernatorun bura gəlişi, onları sakitləşdirmək cəhdinin baş tutmadığı, üsyanın silah gücünə yatırıldığı məlumdur. Şəkidə sənətkarların ixtisaslaşdığı onlarla məhəllə vardı və bu gün də şəhər o qədim sənətkarlıq mərkəzini xatırladır. Xırda dükanlar, emalatxanalar və bunlara bitişik ərazilər Şəkinin qədim sənətkarlıq mərkəzi olmasından xəbər verir. Buralarda elə bir kənd, elə bir yaşayış məskəni yoxdur ki, onun misgəri, qalayçısı olmasın.

Azərbaycan misgərlik sənətinin nadir inciləri dünyanın müxtəlif muzeylərində qorunur, saxlanır. Misgərlik sənətinin ən nadir nümunələrini toplamaqla, onun bərpasıyla, tədqiqi və təbliğiylə məşğul olan, bu sənətin xalqımıza məxsus ən gözəl nümunələrini beynəlxalq aləmə çıxaran Şahid Həbibullayevin şəxsi kolleksiyasındakı nümunələrin əksəriyyəti Azərbaycan xalqına məxsus olsa da, burada altı ölkənin mədəni irsinə də rast gəlmək olar. Kolleksiyada saxlanan nadir sənət nümunələri tətbiqi sənətin sirlərini dərindən bilən sənətkarlar tərəfindən yaradılmışdır. Bu sənət əsərlərinin üzərindəki zəngin naxışlar, oymalar, orta əsrlərə aid rəsmlər, yazılar öz dövrünün zəngin elmi, fəlsəfi biliklərinə sahib insanların zəngin dünyagörüşündən xəbər verir.

Onun kolleksiyası içərisində olan beşik, onun quruluşu, üzərindəki əl işləri xüsusilə diqqəti cəlb edir. Ev təsərrüfatında ən əhəmiyyətli əşyalardan biri beşikdir. Beşik uşaq çarpayılarının ən qədim növüdür. İlk dəfə türkdilli xalqların yaşadığı ərazilərdə və Orta Asiyada meydana gəlmiş beşiyin Qırğızıstan ərazisində eramızın ilk əsrlərinə aid qəbirdən aşkar edildiyi bildirilir, Azərbaycanda Samux rayonu ərazisində XIV- XVII əsrlərə aid qəbirlərdən tapıldığı da məlumdur.

Çıraq məişət əşyasıdır. Daş çıraq paleolit dövrünə aid olub Madlen düşərgəsində tapılmışdır. Gil çıraqlar enolit dövründən məlumdur. Qədim Romada gil və tunc çıraqları zeytun yağı ilə işlədiblər. Azərbaycanda Bakı, Mingəçevir, Şamaxı, Qəbələ, Beyləqan, Gəncə və.s. yerlərdə arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif növ çıraqlar tapılmışdır ki, bu da çıraqların Azərbaycanda işlədilən ən qədim əşyalardan olduğunu sübut edir. Almaniyadan gətirilmiş çilçıraq və stolüstü lampa da kolleksiyanın bəzəyidir.

Şahid Həbibullayevin kolleksiyası içərisində sandıqlar öz rəng çalarları ilə yanaşı, ornamentləri, naxışları, gülləri ilə görənləri heyrətə salır. Bir-birindən yaraşıqlı, müxtəlif ölçülü bu sandıqlar Azərbaycan məişətində lap qədimdən mövcuddur. Xalq onun nişanələrini, gözəlliklərini folklorunda da yaşadır. Kolleksiyada xəncərin ən qədim nümunələri diqqəti cəlb edir. Vaxtilə bu xəncərlər heyvan buynuzu və çaxmaq daşından, sonralar isə mis, tunc, dəmir və poladdan düzəldilirdi. Orta əsrlərdə polad tiyəli və üzəri nəfis bəzədilmiş xəncərlərdən geniş istifadə edilmişdir.

3000-ə qədər mədəniyyət incisini özündə cəmləyən kolleksiyada 999 eksponat XVIII-XIX əsrlərdə istehsal edilmiş samovarlardır. Bu samovarlar arasında Rusiya, İran, Polşadan gətirilənləri də vardır. 0,5-dən 90 litrə qədər su tutumu olan bu samovar nümunələri insanı heyrətləndirir. Bunlar müxtəlif rənglərdədir - gümüşü, qızılı, bürünc və s.

Şahid Həbibullayevin fikrincə, Azərbaycan samovarın ilk yaranış məkanıdır. Samovarın Rusiyada ilk dəfə icad edildiyini söyləyənlərin (XVIII əsrə aid samovar İvan və Nazar Lisısnılara aiddir) qarşısına Şahid Həbibullayev belə bir faktla çıxır ki, Azərbaycanda ən qədim samovar 1717-ci ilə aid olub usta Nəcəfqulu tərəfindən hazırlanıb. Bu qədim əşya qədim Azərbaycan məskəni olan Lahıca aiddir. Lahıc samovarını dünyada ən qədim samovar adlandırmaq olar, çünki arxeoloji qazıntılar zamanı Azərbaycan ərazisindən ən qədim samovarların tapıldığı məlumdur. Ötən əsrlərə aid, Şuşada Vaqifin ev muzeyində saxlanan onun ailəsinə məxsus daş samovarın mövcudluğu faktı dedikləırimizə sübutdur. Daş dövründən mövcüd olan samovarın Azərbaycanla bağlılığında müəyyən həqiqətlər var və tədqiqatçılar bununla bağlı araşdırmalarını genişləndirməlidirlər.

Mənbələrdə samovarın türk sözü olub "simuvər" olduğu, fonetik dəyişmələrə uğradığı qeyd edilir. Bir fakt da faktlığında qalır ki, haqqında onlarla bayatı, tapmaca, atalar sözü, xalq mahnıları qoşulmuş "samovar" istilahı ilə bağlı Şahid müəllimin irəli sürdüyü versiyalar da həqiqətdir. Dildə deformasiyaya uğrayan sözlər kifayət qədərdir. Hər bir xalqın dilindən digər xalqların dilinə keçən bir çox beynəlmiləl söz vardır. Fikri sadə ifadə etmək, əşyaların adını sadələşdirmək üçün türk sözü "simuvər"in "simuvər", "simavar", "sinavar" kimi min illərlə qonşuluqda yaşayan xalqlara, o cümlədən rus dilinə keçməsi təbiidir.

Kolleksiyada Sankt-Peterburqdan gətirilmiş fayton xüsusi yer tutur. Şəki Xan sarayında diqqətini çəkən bu qədim faytonu alıb, onu mükəmməl bərpa etdirən Şahid Həbibullayev təkcə bununla kifayətlənmir, onun tarixçəsini də üzə çıxarır. Hər bir eksponatın üzərindəki yazılara xüsusi diqqət yetirən tədqiqatçı Rusiya imperiyasının gerbini aşkar edir: "L.Nobel. Sankt-Peterburq". Faytonun üzərindəki yazı sübut edir ki, bu nəqliyyat vasitəsi şəxsən Bakıda olmuş Nobel qardaşlarına məxsusdur.

Onun eksponatları xarici ölkələrdə - Fransada YUNESKO qərargahında (2006, oktyabr), Mərakeş krallığında, İSESKO iqamətgahında (2008, mart), Tacikstanda keçirilən "Azərbaycan mədəniyyəti günləri"ndə (2008, 9-12 noyabr), Şirvanşahlar Saray Kompleksində (2008, 19 mart), Avropa Şurasına üzv dövlətlərin "Gülüstan" sarayında keçirilən mədəniyyət nazirlərinin görüşündə Maddi mədəniyyət nümunələrindən ibarət sərgidə (2-3 dekabr, 2008), Novruz bayramı ərəfəsində İçərişəhərdə geniş miqyasda keçirilən əntiq əşyaların sərgisində, (19 mart, 2009), Əsrin müqaviləsinin 15-ci ildönümü və Nobel qardaşlarının Azər-baycanda fəaliyyətinin 130 illiyi ilə əlaqədar Muzey mərkəzi binasında təşkil olunmuş sərgidə (2009, 13-22 sentyabr), İslam konfransı təşkilatına üzv dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin 6-cı konfransı və Türksoy mədəniyyət nazirləri Şurasının 26-cı toplantısı ilə bağlı Gülüstan sarayıında təşkil olunmuş sərgidə (2009, 13-15 oktyabr), Misirdə Azərbaycan mədəniyyəti günləri çərçivəsində təşkil olunmuş sərgidə (25-28 yanvar, 2010) və respublikamızda keçirilən bir çox tədbirlərdə nümayiş etdirilmişdir.

Oktay Hacımusalı

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 4 noyabr.- S.13.