Şeyx Məhəmməd Xiyabani haqqında

...Şəhərin küçələri səngərlərlə hörülmüşdü. Məhlə-məhləyə, küçə-küçəyə, dərbənd-dərbəndə qarşı mübarizə aparırdı. Məhlələr "məşrutəçi" və "müstəbid" adları ilə məşhur olmuşdu. Məşrutəçi deyə tanınmış məhlələrdən biri də məşhur "Xiyaban" məhləsi idi.

Xiyaban məhləsi məşrutəçilərin səngərlərində əynində ruhani paltarı, çiynində tüfəng, 26-27 yaşlarında olan bir gənc nəzəri cəlb edirdi. O, mücahidlər arasında öz cəsarət və mətanəti ilə başqalarına nümunə olduğu kimi, bilik və düşüncəsi ilə də yoldaşlarından fərqlənirdi. Bu gənc sıravi və adi mücahid olmaqdan başqa, bir də əyalət əncümən heyətinin rəhbəri idi. O, öz düşüncəli tədbirləri, dərin fikirləri, ağıllı göstəriş və məsləhətləri ilə əncüməni idarə edirdi. Bu gənc Xanəli Hacı Əbdülhəmidin oğlu Məhəmməd idi. Sonralar onun adı Azərbaycanın milli istiqlaliyyət mübarizəsi tarixində Şeyx Məhəmməd Xiyabani deyə qeyd edildi.

Qafqaz və Rusiyaya gələn və bu ölkənin mədəniyyətindən öz bilik və düşüncəsinə görə istifadə edən minlərlə Cənubi Azərbaycan maarifpərvərlərindən biri də Hacı Əbdülhəmid idi. Bu adamın ailəsi Təbrizin şimal qərbində Xamnə qəsəbəsində yaşayırdı. Onun oğlu Məhəmməd 1880-ci ildə doğulmuş və burada böyüyüb köhnə üsul məktəbində oxumuşdu.

Məmməd ibtidai təhsilini köhnə məktəbdə aldıqdan sonra Rusiyaya atasının yanına göndərilmişdi. O, bir müddət Petrovskidə (Mahaçqala) atasının yanında ticarətlə məşğul olmuşdu. Fitrətən düşüncəli, ağıllı, istedad və zəkalı olan gənc Məhəmməd, Rusiyada keçirdiyi həyatı dövründə buradakı mühit ilə maraqlanmış, baş verən hadisələrə dərindən bələd olmuş və gələcək mübarizələrdə bunlardan istifadə edəcəyini düşünmüşdü.

Şeyx Məhəmmədin silahdaşı Hacı Məmmədəli Badamçının 1925-ci ildə yazdığı "Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin müxtəsər tərcümeyi-halı"nda şeyxin uşaqlıq və gənclik dövrü ötəri qeyd edildiyi üçün bu dövr haqqında ətraflı fikir söyləmək çətindir. Lakin onun qiyam zamanı söylədiyi nitqlərində Rusiya və Qafqazla bağlı misallarından bəlli olur ki, Petrovskidə yaşadığı zaman gənc olmağına baxmayaraq bu ölkənin siyasi mühitini, xalqın tarixini və dilini öyrənməyə səy etmişdi.

XX əsrin ərəfəsində Qafqazda və Cənubi Azərbaycanda böyük şöhrət qazanmış maarifçi Əbdülrəhim Talıbovun gənc Xiyabaniyə böyük təsiri olmuşdur. Xiyabani o zaman Teymurxanşurada (Buynaksk) yaşayan Talıbov ilə görüşmüş və onun söhbətlərindən istifadə etmişdi. Rus mədəniyyəti və o zamankı rus maarifçiləri ilə yaxından tanış olan Talıbov Xiyabaninin gələcək fikirlərinin inkişafına ilk istiqamət verən şəxs olmuşdu.

İran tarixçilərindən Hüseyn Məkki yazırdı: "Xiyabani müasir elmlərə, o cümlədən sosial elmlərə, rus, Qafqaz türkcəsi (oxu: Azərbaycan türkcəsi - Q.M.) və ərəb dilləri vasitəsilə yiyələnmişdi. Öz nitqlərində bu elmlərə və ictimai münasibət qanunlarına dair işarələr edirdi)". Bu onu göstərir ki, Xiyabani sosial elmlər sahəsindəki məlumata Rusiyada, əsas etibarilə rus və Azərbaycan dili vasitəsilə yiyələnmişdi. İnqilabdan qabaq Şimali Azərbaycan mətbuatında çap etdirdiyi elmi yazıları da buna bir dəlildir. Məhəmməd bir müddət Petrovskidə yaşadıqdan sonra atası onu təhsil almaq üçün Təbrizə qaytarmışdı. O, burada Höcətilislam Hacı Mirzə Əbdülhəsən Əngəcinin yanında təhsil ilə məşğul olub fiqh və üsuldan dərs keçmişdi. Məhəmməd istər bu elmlər və istərsə digər dərslərində tələbələr arasında birinci yeri tuturdu. Əngəcidən aldığı dərslərdən əlavə özü də bir sıra elmi kitablar oxuyub, bilik və savadını artırmağa çalışırdı. Fikir açıqlığı, zehin vəhdəti və məsələni dərindən mənimsəmək üçün hər cür zəhmətə qatlaşmaq bacarığı şeyxin gözəl xüsusiyyətlərindən idi. Bu iddianı sübut etmək üçün yalnız bunu demək kifayətdir ki, o, bir tərəfdən Əngəcidən fiqh və üsul elmlərini öyrənir, digər tərəfdən mütaliə vasitəsilə savadını artırır. Məşhur münəccim Mirzə Əbdüləlidən heyət, nücum, hesab elmlərini əxz edir və eyni zamanda heyət elminin dərin məsələlərindən istixrac etmək və rəqəmli təqvimlər yazmaqla məşğul olurdu. Bunlarla da kifayətlənməyib hikmət, kəlam, təbiyyət, fəlsəfə, tarix və ədəbiyyat elmi sahələrində də dərin məlumata malik olmaq üçün yorulmadan çalışırdı. Nitqlərində gətirdiyi misallardan aydın görmək olur ki, Şeyx Məhəmməd Avropa ədəbiyyatı və tarixinə də bələd imiş. Elmi cəhətdən zəngin məlumata malik olan Xiyabani, fəzl, kamal, sədaqət, təmizlik və təvazökarlıq kimi gözəl xasiyyətlərə də sahib idi. Bu cəhətlər Şeyxin varlığında süni və təsadüfi olmadığı üçündür ki, o, hələ gənc ikən əhali arasında böyük hörmət və nüfuz qazanmışdı.

Qulam Məmmədli,

yazıçı-publisist,

alim

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 15 noyabr.- S.11.