"Azərbaycanda dissidentləri yaşamağa qoymurdular"

Hikmət Babaoğlu: "Ədəbiyyata sidq-ürəklə, İlahi istedadla gəlməlisən, yoxsa sadəcə orda olmaq xətrinə olmamalısan"

"Mən də yəqin ki, ədəbiyyatda olsaydım, yaşıdlarımdan fərqlənməyəcəkdim. Yaxşı ki, ədəbiyyata gəlməmişəm"

Müsahibimiz "Yeni Azərbaycan" qəzetinin baş redaktoru, siyasi elmlər namizədi, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü Hikmət Babaoğludur.

- Hikmət müəllimə görə vaxt nədir?

- Vaxt insanların yaşama prosesində həyatlarını, ömürlərini böldükləri ölçüdür. Vaxt olduqca şərti, nisbi və qeyri-dəqiqdir. Amma eyni zamanda vaxt bir o qədər də dəqiqdir, insanların həyatında xüsusi yerə və çəkiyə malikdir. Vaxt əslində elə ömür deməkdir. Lap elə həyatın özü deməkdir. İnsan ömrü bitdikdən sonra onun üçün vaxt da artıq öz əhəmiyyətini itirir. İnsan hər şeyi vaxtın əsasında həll edir. O vaxtdan kənarda, zamandan kənarda heç bir iş görə bilmir. İnsan hər nə qədər məkandan sılıdırsa bir o qədər də zamandan, yəni vaxtdan asılıdır. İnsan var olduğu gündən etibarən daim vaxt haqqında düşünüb, vaxt haqqında müxtəlif fəlsəfi fikirlər səsləndirib. Elə bir ortabab intelektual insan tapmaq mümkün deyil ki, o vaxt anlayışı haqqında müəyyən bir fikir yürütməmiş olsun. Daim vaxtı bölmək, düzgün bölmək, ondan səmərəli istifadə etmək məsələsi aktual olub. Bu gün də elədir. Çünki vaxt insanın iradəsinə tabe deyil. İnsanlar məhdud ömür çərçivəsində ona tabedirlər.

- Bəs maraqlıdır, Hikmət müəllim özü vaxtını necə bölür?

- Mən də təbii ki, hamı kimi, bütün soydaşlarım kimi fərqindəyəm ki, vaxtımı o qədər də düzgün bölə bilmirəm. Bilirəm ki, vaxtımdan maksimum səmərəli istifadə edə bilmirəm. Bəzi işlərə lazımi qədər vaxt ayıra bilmirəm. Amma hər halda arxaya dönüb baxdığım zaman yazılmış bir neçə dərslik və monoqrafiya, bir neçə kitab, yüzlərlə məqalə, onlarla elmi araşdırma görürəmsə, deməli, nəsə bir iş görə bilmişəm.

- Maralıdır, bəs Hikmət müəllim ədəbiyyata zaman ayıra bilirmi?

- Əsas işlərimdən qalan bütün digər vaxtımı mən demək olar ki, ədəbiyyata ayırıram. Ədəbiyyata ayırdığım vaxt mənim əslində istirahət, əyləncə vaxtımdır. Mənim iş vaxtımdan sonraki vaxtım demək olar ki, mütaliəyə həsr olunur. Və mən bunu ayrıca vaxt hesab eləmirəm. Bunu əslində yaşamın özü, bir növ həyat tərzim hesab edirəm. Çünki hər bir xalqın ədəbiyyatı onun milli, genetik yaddaşıdır. Nə yazırıqsa, nə yaradırıqsa, eyni zamanda nədən yazırıqsa bütövlükdə bu yaddaşa söykənərək yazırıq. Ədəbiyyatımızın ruhunu formalaşdıran da elə bizim milli kimliyimizdir. Və ya milli kimliyimizi formalaşdıran elə bizim ədəbiyyatımızın özüdür. Bunlar sıx surətdə bir-birinə bağlıdır. Bizi biz kimi formalaşdıran dəyərlərin hər birisi ədəbiyyatımızda var. Ona görə də bu gün ədəbiyyat mütaliə etmək millətin, hər bir fərdin özünün özünə qayıdışıdır. Biz inkişaf eləmək üçün təkrar-təkrar ədəbiyyata baş vururuq, yenilənirik, arınırıq, duruluruq. Ruhumuz, dünyaya baxışımız təzələnir, cilalanırıq, mənən qidalanırıq, pozitiv enerji alırıq, daxili inersiyamız güclənir və nəyisə yazmağa, nəyisə yaratmağa çalışırıq. Bu mənada ədəbiyyat möhtəşəm bir yaradıcılıq platformasıdır. Ədəbiyyat bizim sosial, ictimai-siyasi, fəlsəfi fəaliyyətimizi stimullaşdıran, onları yönləndirən əsas vasitələrdən biridir. Hətta mən deyərdim ki, ədəbiyyatsız bir millətin millət kimi formalaşması, yaşaması mümkün deyil. Ədəbiyyat bizim eyni zamanda ortaq dəyərlərimizin bir növ məcmusudur. Bizi birləşdirən vahid dəyərlər sisteminin aparıcı komponentidir. Xalq kimi bizim ortaq dəyərlərimiz, ortaq qəhrəmanlarımız var, ortaq düşmən obrazlarımız var, bütün bunlar bizi bir azərbaycanlı kimi formalaşdırır, milli identikliyimizi şərtləndirir, milli həmrəyliyimizi təmin edir. Ona görə də məncə ədəbiyyat daim dinamik inkişafda olmalı millətin sadaladığımız keyfiyyətlərinin cilalayıcı funksiyasını yerinə yetirməlidir. Bu mənada yazarların, ədəbiyyatçıların üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Çünki ədəbiyyat təkcə bəsit yaradıcılıq hadisəsi deyil, ədəbiyyat həm də milli kimliyi təyin edən mühüm etnopsixoloji hadisədir. Qlobal mənada isə ədəbiyyat ümumbəşəri dəyərdir.

- Bəs Hikmət müəllim özü nə vaxtsa nəsə yazıbmı?

- Mən daha çox oxucu kimi qalmağa üstünlük vermişəm. Ədəbiyyata yaradıcı ədəbiyyatçı kimi yox, oxucu kimi müraciət etmişəm. Bəlkə də ədəbiyyatı və ədəbiyyatçı olmağın yükünü və məsuliyyətini dərindən dərk etdiyimdəndir ki, yazmaq yox, daha çox oxumaq haqqında düşünmüşəm. Cəsarət edib bu və ya digər üslubda ədəbi nümunə yaratmağa özümdə güc tapa bilməmişəm. Bu işin məsuliyyətindən çəkinmişəm. Buna görə də hesab edirəm ki, hər bir yaradıcı insanda bu məsuliyyət hissi olmalıdır. Ədəbiyyat çox böyük bir qüvvədir. Bu sahəyə gələndə həqiqi mənada sidq - ürəklə və ilahi istedadla gəlməlisən, sadəcə orda olmaq xatirinə orada olmamalısan.

- Həm də desinlər ki, "filankəs də ədəbiyyatçıdır"...

- Bəli, "həm də desinlər ki, filankəs də ədəbiyyatçıdır" - düşüncəsi kökündən səhvdir və ədəbiyyatı geriyə aparır. Ədəbiyyat yaradıcı insandan müəyyən mənada oxucu qarşısına çıxmaq üçün cəsarət tələb edir. Hər halda özümdə bu cəsarəti tapsaydım, hansısa bədii nümunə ortaya qoymağa çalışardım. Sevinirəm ki, elə nə yaxşı cəsarət eləməmişəm. Çünki mənim yaşıdlarımın heç biri müasir Azərbaycan ədəbiyyatına arzuolunan keyfiyyət dəyişikliyi gətirə bilmədi. Onlar ədəbiyyatda hadisəyə çevrilə bilmədilər. Onlar ədəbiyyata yeni nəfəs və yeni ruh verə bilmədilər. Əlbəttə ki, ayrı-ayrı fərdi yaradıcılıq nümunələri var. Amma bütövlükdə onlar özlərindən əvvəl gələn nəsillər kimi parlamadılar. Tutaq ki, Azərbaycan ədəbiyyatında 60-ıncılar kimi ayrıca səciyyələndirilə bilmədilər. Başqa sözlə, yeni yaradıcı nəsil adını, yaxud statusunu qazana bilmədilər. Onlardan gözlənilənləri ədəbiyyata, dolayısı ilə həm də oxucuya verə bilmədilər. Dövrün mövcud ədəbi stiuasiyanı nə özlərindən keçirərək özləri yaşaya bildilər, nə də bunu ədəbi nümunələrdə, romanlarda, dramlarda əks etdirərək xalqımıza yaşada bildilər. Halbuki, sırf ictimai-siyasi hadisələr nöqteyi nəzərindən və milli tariximiz baxımından bu dövr, yəni son 30 il olduqca zəngin və yaddaqalan hadisələrlə dolu oldu. Çox təəssüf ki, ən yeni tariximizin son 25-30 ilində baş verən hadisələr ədəbiyyatda öz əksini layiqincə tapa bilmədi. Bu mövzular işlənmədi və əksəriyyəti işlənməmiş olaraq qalır. Bu mənada mən də yəqin ki, ədəbiyyatda olsaydım yaşıdlarımdan fərqlənməyəcəkdim. Ona görə də sevinirəm ki, yaxşı ki, ədəbiyyata gəlməmişəm.

- Bəs Azərbaycan ədəbiyyatından kimləri oxuyursunuz?

- Mən ədəbiyyatda romantizmi o qədər də sevmirəm. Mən ədəbiyyatda daha çox milli-mənəvi yaddaşı sevirəm. Yəni dolayısı ilə, tarixi mövzularda yazılmış, ilk növbədə mənsub olduğum superetnosun, sonra isə digər xalqların tarixindən bəhs edən əsərləri sevə-sevə oxuyuram. Məncə nə qədər böyük olursa olsun, bir yazıçının fantaziyası o millətin tarixində baş verən hadisələr qədər böyük ola bilməz. Mənim düşüncəm budur. Ona görə də yerində işlədilmiş gözəl ifadələrdən, ibarələrdən, metaforalardan ibarət məişət mövzusunda yazılmış ən maraqlı bir əsər məni özünə cəlb eləmir. Bir məhəbbət sadəcə əgər sırf məhəbbət mövzusudursa, həmin məhəbbət mövzusu ictimailəşməyibsə və yaxud bir mənəvi, fəlsəfi mahiyyət kəsb eləmirsə, bu məzmunda yazılmış istənilən yüksək bəddi zövqlü əsər, roman, povest və s. məni cəlb etməyəcək. Mənim ədəbiyyatda axtardıqlarım milli-mənəvi yaddaş, milli-mənəvi əxlaq və intellektdir.

- Fikir verirsinizsə, son zamanlar cəmiyyətdə və eyni zamanda ədəbiyyatda milli-mənəvi dəyərlərin aşınması prosesi gedir. Bunun kökündə sizcə nə dayanır?

- İlk növbədə bunun kökündə bir az əvvəl bəhs etdiyimiz "zaman" anlayışı dayanır. Mən heç kəsi ittiham eləmək istəmirəm. Bu təkcə Azərbaycan cəmiyyətinin yox, ümumiyyətlə dövrün bəlasıdır. Bunun kökündə zaman faktoru və zamanın gətirdiyi özünəməxsus keyfiyyətlət dayanır. Və ən əsası isə bizdə özünəinamın itməsindən qaynaqlanır bunların bir hissəsi. Bizdə özünəinam və gələcəyə inam hissi ciddi şəkildə zədələnib. Torpaqlarımızın iyirmi faizinin işğal altında olması bütövlükdə cəmiyyətimizdə və əlbəttə, ədəbiyyatımızda kütləvi psixoz və sarsıntı yaradır. Bu isə özü ilə bərabər gələcəyə inam və ümidin itməsinə gətirib çıxarır.

XX əsrin sonlarında Azərbaycan tarixində iki böyük və mühüm hadisə baş verdi. Birisi müstəqilliyimizi qazanmağımızdır ki, bu olduqca müsbət bir hadisədir, digəri isə erməni qəsbkarlarının torpaqlarımızı işğal etməsi faktıdır ki, biz bu işğal nəticəsində siyasi-iqtisadi və mənəvi kataklizmə düşərək psixoloji böhran keçirdik. Bu böhran Azərbaycan cəmiyyətində kütləvi psixoz halında hələ də davam etməkdədir. Biz mənən, daxilən özümüzü məğlub hesab etmirik. Məğlub olmağı eqomuz həzm etmir. Və bu məsələdə tamamilə haqlıyıq. Çünki assimmetrik müharibədə sadəcə bir mərhələni uduzmuşuq. Bu ziddiyyətli əhval ruhiyyə hər birimizin gündəlik həyatına və ədəbiyyatımıza təsir göstərir.

- O zaman bu gün bizdə yaranan ədəbiyyatı sosiopsixoloji baxımdan böhran ədəbiyyatı kimi xarakterizə eləmək mümkündürmü?

- Mümkündür. Amma "böhran ədəbiyyatı" yerinə mən "böhranlı dövrün ədəbiyyatı" deməyi daha çox üstün tutardım. Hətta mən buna "ədəbiyyatda böhran" - deyərdim. Ancaq unutmaq lazım deyil ki, ədəbiyyatı yaradanlar da cəmiyyətin ayrı-ayrı intelektual funksional fərdləridir. Demək istəyirəm ki, cəmiyyətdə olan əhval-ruhiyyə ədəbiyyatda da öz inikasını tapır. Bu tamamilə qanuna uyğundur. Dövlətimizin ardıcıl və məqsədyönlü siyasəti bu gün xalqımızın özünə inamını bərpa etməyə başlayıb. Ölkəmizdə yeni iqtisadi, siyasi və mənəvi yüksəliş dövrü başlayıb. Bu isə həm cəmiyyətə, həm də ədəbiyyata yeni dinamizm və yeni keyfiyyət gətirib. Son dövrdə artıq az da olsa məqbul ədəbi nümunələr yaranmağa başlayıb. Böhranın səbəblərinə gəldikdə isə deməliyəm ki, biz idealist xalqıq. Bunun da ənənələri bizdə əsrlərdən bəridir ki, var. Dahi Nizami Gəncəvi hesab edirəm ki, ilk və ən böyük utopik sosialist idi. Utopizim Avropa fəlsəfi fikrinə böyük Nizamidən düz 500 il sonra gəldi. Doğrudan da Azərbaycan xalqı çox böyük yaradıcılıq potensialına malikdir. Amma eyni zamanda biz ideallar xalqıyıq. Biz nağıl qəhrəmanlarını sevirik, bir az nağılbaz xalqıq. Romanları sevirik. Bir qədər romantik xalqıq. Bu keyfiyyət əlbəttə ki, bizə kimlər tərəfindənsə zaman-zaman sırınmağa çalışılıb. Çünki bizi qılıncsız, sadəcə qələmlə görmək istəyiblər. Amma hər nə olursa olsun, bu bir gerçəklikdir ki, bu keyfiyyət həm də bizim milli kaloritimiz kimi də səciyyələndirilə bilər. Ona görə də, biz kommunizm ideallarını çox ciddi şəkildə mənimsəmiş və buna inanmışdıq. Və qəflətən bu quruluş dağıldığı zaman biz xəyal qırıqlığı yaşadıq və bir nəsil faktiki olaraq bu böhranı həm mənəvi, həm də psixoloji baxımdan üzərindən ata bilmədi. Bu böhranı çox dərin keçirdi. Bu da nəticə etibarı ilə ədəbiyyatın inkişafına, yaradıcılığa öz mənfi təsirini göstərdi. Eyni zamanda həmin yaradıcıları yaradıcılığa sövq edən oxuculara da təsir etdi. Nəticə etibarı ilə bir böhran da burda yaşandı. Bayaq mən kataklizm sözünü təsadüfi işlətmədim. Bu proseslərin baş verdiyi dövrdə yaxşı oxucu olmaq, eyni zamanda yaxşı ədəbiyyatçı olmaq çox çətin idi. Ona görə də mən düşünürəm ki, dediyimiz o kataklizmlərin səbəbi də bir növ zamanla bağlıdır. Amma artıq sıyrılıb bundan çıxmağın vaxtı da gəlib çatıb.

- Maraqlıdır ki, Sovet imperiyası dağıldı və məlum oldu ki, hər bir xalqın özünün dissident ədəbiyyatı yaranıb. Bəs niyə bizdə bu dissident ədəbiyyatı yaranmadı?

- Bunun yeganə səbəbi o idi ki, Azərbaycanda dissidentləri yaşamağa qoymurdular. Onları elə ruşeym halındaikən məhv edirdilər. Bizə çox qəddar yanaşılırdı. Sovet imperiyası Azərbaycan xalqına davrandığı kimi heç bir xalqa bu qədər sərt və namərdcəsinə davranmayıb. Onlar özlərində Soljenitsin, Saxarov və s. kimi dissidentlərə yaşamaq haqqı tanıdılar. Bizdə isə Müşfiqləri, Cavidləri alçaldıcı şəkildə varvarcasına yox etdilər. Bizim ən böyük dissidentlərimizə qəddarcasına, namərdcəsinə elə bir dərs verdilər ki, bu qədər represiyalardan sonra bir də dissident olmağa kimsə cürət etməsin. Məncə, Sovet dövründə bizim dissident ədəbiyyatımızın yetişməməsi heç də Azərbaycan xalqının istedadsız və cəsarətsiz xalq olmasından qaynaqlanmır. Bu Azərbaycan xalqına qarşı olan zülmün və qəddarlığın nəticəsidir. Onu elə beşiyindəcə məhv edir, yetişməyə belə qoymurdular. Dissident olmaq üçün ilk növbədə heç olmasa minimum azad yaradıcı mühit olmalıdır. Bu mühit isə bizdə olmayıb. Müəyyən bir dünyagörüşü formalaşdıracaq şəxsiyyətlər olmalıdır. Totalitar Sovet idarə maşını Azərbaycanı elə bir hala gətirmişdi ki, Azərbaycanda nəinki dissident, hətta şəxsiyyət problemi var idi. Bu qorxu bizim şüuralrimıza elə işləmişdi ki, 70-ci illərə qədər biz "nə olar, nə olmaz" məntiqi ilə hərəkət edərək cəmiyyətə öz potensialımızı tam olaraq təqdim edə bilmirdik. Yalnız 1969-cu il siyasi dönüşündən sonra ədəbiyyatımıza cəsarətli fikirlər gəldi. Şair və ədiblərimiz öz sözlərini deməyə başladılar. Yəni azacıq münbit şərait yaranan kimi ədəbiyyat öz sözünü dedi. Ümumilikdə isə ədəbiyyatımızda olan çox problemlərin səbəbi bizim yüz doxsan ildən artıq rus işğalı altında yaşamağımız idi. Amma bir şey də var ki, biz artıq o tarixi arxada qoymuşuq. Bu gün müstəqil ölkəmiz və ədəbiyyatı himayə edən dövlətimiz var. Məncə böyük ədəbiyyat yenidən yaranacaq. Hətta yaranmağa başlayıb belə.

- Hikmət Babaoğlu Azərbaycan ədəbiyyatının sabahına optimist baxır, yoxsa...

- Əsla Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında pessimist düşünmək olmaz. Ədəbiyyatın inkişafı Azərbaycanın siyasətinin, Azərbaycanın ictimai fikrinin inkişafıdır, bu baxımdan ona pessimist yanaşmaq düzgün deyil. Bir zamanlar ədəbiyyatçılarımızı dərindən narahat edən maddi problemlər artıq həll olunub. Bu gün Azərbaycanda yaxşı ədəbiyyatsevər biznesmenlər təbəqəsi, yaxud oliqarxiya, yaxud milli brjuaziya formalaşmaqdadır. Ədəbiyyatçılar təbliğat maşınlarını ciddi şəkildə işə salmalıdırlar ki, onları ədəbi proseslərə cəlb etsinlər. Söhbət burda cəmiyyətin bu gün tələb etdiyi mövzularda yazmaqdan gedir. Ədəbiyyat və oxucu münasibətləri bir növ mexaniki ritmik əlaqələri xatırladır. Tutaq ki, ürəyin döyünməsi kimidir. Ürəyi dayanan adama süni nəfəs, yəni başlanğıc hərəkət verməklə fəaliyyətini bərpa etmək olar. Mən demək istəmirəm ki, ədəbiyyatımıza süni nəfəs lazımdır. Sadəcə ritmi bərpa etmək lazımdır. Bunun üçünsə ədəbiyyatda bir hadisənin olmağı şərtdir. Elə bir hadisə ki, Mübariz İbrahimovun qəhrəmanlığı qılınc yaddaşımızı oyatdığı kimi yazılacaq hər hansı bir əsər, roman yaxud poema da ədəbiyyat yaddaşımızı oyatsın. Ədəbi təfəkkürümüzdə zəlzələ effekti yaratsın. Bundan sonra yazıçı-oxucu mexaniki ritmi işə düşəcək və bir birini qidalandıracaq. Vəssalam. Gerisi çox asan olacaq.

- Kitabın, qəzetin belə mövcudluğu sual altında olarkən, çap məhsullarını elektron alternativləri ciddi şəkildə sıxışdırarkən necə bu qədər optimis ola bilirsiniz?

- Biz kitab əhliyik. Qurani-Kərimdə ana kitabımız kimi Lövhi-Məfhuz göstərilir. Allaha inananlara kitab göndərilənlər deyilir. Ona görə də heç narahat olmayın! Kitab həmişə olub və həmişə də ən qiymətli şey kimi mövcud olacaqdır.

- Kitaba və ədəbiyyata belə yüksək qiymətinizə görə təşəkkürlər.

- Mən də sizə təşəkkür edirəm.

Söhbətləşdi: Oktay

Xalq Cəbhəsi qəzeti.- 2011.-25 noyabr.- S.13-14.