Həmişəyaşar bəstəkar

Asəf Zeynallı ölkəmizdə fortepiano üçün əsər silsiləsinin əsasını qoyub

"Millətin tərəqqisini arzu edən şəxs şübhəcizdir ki, yalnız bir arzu ilə iktifa etməyib, bu yolda iş də görməlidir. İş isə cürbəcürdür və bu işi bir adam da görə bilər, bir cəmiyyət dəxi görə bilər...". Düşünürük ki, Üzeyir Hacıbəylinin bu gözəl sözləri və xüsusi qeyd etdiyi "bu işi bir adam da görə bilər" sözləri məhz gözəl bəstəkarımız, həmişəyaşar Asəf Zeynallıya aiddir.

Qürur hissilə deyə bilərik ki, Asəf Zeynallı - Azərbaycanda professional təhsili almış ilk bəstəkar, bir neçə janrın əsasını ilk dəfə qoyan sənətkardır. O, dünyaya Dərbənd şəhərində göz açıb, uşaqlıq illərini burada keçirib, 1920-ci ildən isə Bakı həyatı başlayıb. 1923-cü ildə Azərbaycan musiqi texnikumuna qəbul olunub (truba sinfi üzrə). Gənc bəstəkarın elə ilk əsəri də - "Truba üçün mahnı" məhz burada yaranıb. Bir müddətdən sonra o, nəfəsli alətlər şöbəsindən simli alətlər şöbəsinə keçib, böyük həvəslə violonçelə bağlanıb, həmin alət üçün əsərlər yazıb.

Dahi Üzeyirbəy Hacıbəyli gənc Asəfin taleyində çox böyük rol oynayıb, elə onun məsləhəti ilə də o, 1926-cı ildə konservatoriyaya daxil olur. Nəfəsli alətlər fakültəsində oxuyur. Lakin bir neçə ildən sonra bəstəkarlıq fakültəsinə keçir və burada təhsilini davam etdirir. Bəstəkarlıq sinfində tanınmış, müəllimlər - professorlar V.V.Karaqiçev və L.P.Yablonko klassik musiqimizin qanunlarını yüksək professionallıqla gənc Asəfə öyrədirlər. Üzeyir bəy Hacıbəylinin sinfində Asəf Zeynallı Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarına dərindən bələd olur və onun rəhbərliyilə bir neçə maraqlı əsər yaradır. Bu əsərlərdə bəstəkarın Azərbaycan xalq musiqisi ladlarına, janrlarına əsaslandığı aydınca duyulur.

Üzeyir bəy Hacıbəylinin sinfində Asəf Zeynallı gözəl, yadda qalan və bu gün də tez-tez ifa olunan əsərlər yaradır: "Çahargah", "Durna" - fortepiano üçün, "Muğam üslubunda" - skripka və fortepiano üçün və bir çox başqa əsərlər. Maraqlıdır ki, Asəf Zeynallı yaradıcılıq fəaliyyətinə hələ tələbə ikən Bakıdakı Satir-aqit teatrında başlamışdır. Onu bura həmin teatrın direktoru, görkəmli teatrşünas, dövlət xadimi və yazıçı Məmməd Sadıq Əfəndiyev dəvət etmişdi. Asəf Zeynallı bu zamanlar bir neçə tamaşaya musiqi yazır.

Konservatoriyada oxuyarkən IV kursdan başlayaraq Asəf Zeynallı həmin sənət ocağında musiqi, nəzəri fənlərdən dərs deyir.

Onun böyük xidmətlərindən birini qeyd etmək yerinə düşər. Təxminən 1929-30-cu illərdə o, Leninqrad şəhərində Azərbaycan musiqisi haqqında mühazirələr oxuyur, müxtəlif konsertlər təşkil edir. Leninqraddan Asəf Zeynallı Üzeyir bəyə məktub yazır: "Çox hörmətli Üzeyir bəy! Leninqradlılar türk musiqisi və bəstəkarlarının yaradıcılığına böyük maraq göstərirlər... Leninqradda olmağımdan faydalanaraq Leninqrad ictimaiyyətini musiqimizlə tanış etmək fikrindəyəm, buna görə də xahiş edirəm ən xarakterik əsərlərinizi - simfonik, vokal, instrumental və b. nümunələrin poçtla göndərilməyinə lütfən etiraz etməyəsiniz... Buradakı filarmoniyanın əla orkestri və yaxşı ifaçıları var..." Azərbaycan musiqisinə həsr olunmuş konsert Leninqrad şəhərində çox yüksək səviyyədə keçirilir. Həmin konsertdə Üzeyirbəy Hacıbəylinin "Himn"i, Müslüm Maqomayevin "Azərbaycan tarlalarında" simfonik əsəri, A.Zeynallının isə "Qara qaşlar", "Dağlar" vokal əsərləri səslənir.

Konservatoriyanı bitirdikdən sonra, Asəf Zeynallı simfonik orkestr üçün Süita yaradır ("Fraqmentlər"). Həmin əsəri musiqi ictimaiyyəti rəğbətlə qarşılayır. Asəf Zeynallı fortepiano üçün musiqi sahəsinə yenilik gətirir. O, ilk dəfə Azərbaycan musiqisində proqramlı silsilə əsəri yaradır. Bu silsilə rəngarəng, olduqca ifadəli, milli musiqimizlə sıx bağlı olan pyeslərdən ibarətdir. Hər bir pyes sanki "teatrlaşmış" səhnəciyə bənzəyir. ("Kuklaların yürüşü", "Uşaq və buz", "Oyun", "Rəqs", "Qoyunlar" və "Mübahisə") Fortepiano üçün yazılmış bu silsilə indi də şagirdlərin sevdiyi və həvəslə ifa etdiyi əsərlər sırasındadır. Beləliklə, Asəf Zeynallı Azərbaycanda fortepiano üçün əsər silsiləsinin əsasını, bünövrəsini qoydu və onun ardınca digər bəstəkarlar - Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Cövdət Hacıyev, Tofiq Quliyev, Elmira Nəzirova, Ziya Bağırov və digərləri onun ənənələrini davam etdirdilər. A. Zeynallının fortepiano üçün yazılmış iki fuqasını da qeyd etməliyik. Bu əsərlər polifoniya sahəsində ilk təcrübə kimi çox maraqlı və ifadəli nümunələrdir. Həmin fuqalarda A. Zeynallı Azərbaycan xalq musiqisinin intonasiyalarından bacarıqla, incə bədii zövqlə faydalanıb.

Bəstəkarın yaratdığı əsərlər daha çox vokal janrındadır. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin onilliyi münasibəti ilə o, iki kütləvi mahnı yaradıb: "Qırmızı bayraq" və "On il". Rəngarəng mahnı janrlarında istedadını sınayan görkəmli Azərbaycan bəstəkarlarının zəngin, çoxcəhətli yaradıcılığında lirik romansın da öz yeri var. Onların yaratdıqları lirik romanslarda xalqımızın tükənməz həyat eşqi, böyük vətənpərvərliyi və humanizmi öz təcəssümünü tapıb. Musiqi dili aydın, bədii-obrazlı, oynaq, rəvan olan bu əsərlər unudulmur, təravətini qoruyub saxlayır. Mənbəyini xalq musiqisindən almış bu lirik romanslardakı ahəngdarlıq, təbiilik xalq mahnılarından əxz olunub. Bəstəkarlarımız xalqımızın bu zəngin mənəvi sərvətinin toplanılmasında, lentə alınmasında böyük iş görüblər. 1927-ci ildə "Azərbaycan türk xalq mahnıları" məcmuəsinin nəşri bu sahədə ilk addım oldu. Məcmuəyə Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəylilərin, həmçinin Müslüm Maqomayevin toplayıb işlədikləri mahnılar daxil edilmişdi. Lirik romans və kütləvi mahnı janrının misilsiz tərəqqisində, geniş yayılmasında bu məcmuə xüsusi rol oynadı. Bildiyimiz kimi, Üzeyir Hacıbəylinin 1929-cu ildə yazdığı "Qaragöz" mahnısı ilə (mətnin müəllifi də bəstəkarın özü idi) Azərbaycanda peşəkar lirik mahnı janrının əsası qoyulmuşdusa, ilk lirik romansları Asəf Zeynallı yaratmışdır. Onun 1928-31-ci illərdə yazdığı romanslar Azərbaycan vokal musiqi xəzinəsinin qiymətli inciləridir.

Müasir həyatın rəngarəng mövzularına ardıcıl meyl, musiqi dilindəki yenilik, klassik forma və janrlardan yaradıcı istifadə - Asəf Zeynallı üslubunu səciyyələndirən mühüm amillərdir. Asəf Zeynallı romans-mahnı sənətinə insanın dərin psixoloji aləmini, onun fərdi duyğu və düşüncələrini gətirib. Lakin bu fərdi hisslər xalq ruhu ilə sıx bağlı idi.

İnsan şəxsiyyəti problemi, yeni insanın mənəvi aləmi 20-ci illərdə bəstəkarların çoxunun diqqət mərkəzində idi. Əgər Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayev ümumi - tipik hadisələri daha qabarıq göstərirdilərsə, Asəf Zeynallı insanın daxili aləmini açmağa xüsusi fikir verirdi.

Bəstəkarın yaradıcılığında vətənpərvərlik motivləri çox güclüdür. "Ölkəm", "Sual" lirik romansları, vətəndaşlıq pafosu ilə dolu olan "Seyran", "Çadra" və "Sərhədçi" publisistik romansları bəstəkarın vokal sənətinə bəxş etdiyi gözəl musiqi əsərləridir. Həmin əsərlərdə bəstəkarın xalq musiqisinə bağlılığı, novatorluq xüsusiyyətləri nəzərə çarpır. Asəf Zeynallı "Sərhədçi" romans - balladasında respublikamızda ilk dəfə olaraq bas səsindən istifadə edib. Sonralar həmin səs üçün A.Sultanova "Xoşbəxt Azərbaycan", V.Adıgözəlov "Yeddi çinar" mahnılarını yazıb. İstedadlı bəstəkar çox az yaşasa da (27 oktyabr 1932-ci ildə vəfat edib), olduqca mənalı, gərgin, yaradıcı ömür sürüb. Onun gözəl və ürəklərə yol tapan musiqisi xalqımızın ürəyində yaşayır və həmişə də yaşayacaqdır.

Hacımusalı Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 19 noyabr.- S.14.