"Dəli Kür"də Cahandar ağa obrazı

Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının tarixi keçmişimizə həsr olunan bədii-estetik siqləti ilə seçilən "Dəli Kür" (1962) ilk növbədə öz bədii tamlığı, yüksək sənətkarlıq məziyyətləri ilə ədəbi ictimaiyyətimizdə geniş əks-səda doğurdu.

"Dəli Kür" romanının əsasında 1969-cu ildə çəkilmiş eyni adlı film (filmin ssenari müəllifi İ.Şıxlı, quruluşçu rejissoru H.Seyidzadədir) milli kino tariximizdə və mədəni həyatımızda əlamətdar hadisələrdən biri oldu. "...Dəli Kür"dəki Cahandar ağa ədəbiyyatımızda son dərəcə orijinal surətdir. Bu obraza qədər mənfi surətlər ancaq tünd boyalarla ("qara qətran içərisində") rəsm edilirdi. Cahandar ağa obrazı bu şablonu aradan qaldırdı. Məlum oldu ki, bəy də, mülkədar da bütün mənfi xasiyyətlərinə, ictimai mövqelərindən irəli gələn naqisliklərə baxmayaraq canlı insandır. Cahandar ağa bunun əyani təcəssümünə çevrildi. O, əsl milli xarakterdir.

Öncə qeyd edək ki, romanın ekran müstəvisinə gətirilməsi nöqteyi-nəzərincə Azərbaycan kinematoqrafiyası üçün bu, son dərəcə baxımlı bir ədəbi material oldu. Romanın təhkiyə sistemində ekran sənəti üçün son dərəcə zəruri olan təsvir bütövlüyü var. İstər əsərdə, istər də filmdə müəlliflər xalq kultunun mərdlik, qeyrət, əzəmət və cəngavərlik kimi milli xüsusiyyətlərinə daha artıq diqqət yetirmişlər. "Cahandar ağa tarix səhnəsindən getdi, lakin bədii obraz kimi "Dəli Kür" romanında (eləcə də filmində - O.H.) ikinci dəfə dünyaya gəldi və bu dəfə onun mənəvi ömrü fiziki ömründən uzun oldu. Rejissor romanın arxitektonikasından, iç dünyasından ideyanı götürərək səhnə tərtibatının kinematoqrafik komponentlərindən istifadə edərək, bədii mətnə rəğmən görümlü və uğurlu ekran əsəri yaratmağa müvəffəq oldu. Və beləliklə, film ekranlara çıxandan sonra çoxmilyonlu seyrçi uğuru qazandı, cəmiyyətdə, mədəniyyətdə və kino tarixində hadisəyə çevrildi.

Filmdə təsvir edilən Cahandar ağa (Ələddin Abbasov) obrazı daxili ziddiyyətlər üzərində qurulub. O, ailəyə, qadına, dosta, qonağa, düşmənə münasibətdə milli ənənələrdən çıxış edir. Lakin onun mövcud adət-ənənələrlə bağlı dəyişməz xarakteri ilə daxili hiss və duyğuları arasında bir təzad var. Allahyarın (Məmməd Bürcəliyev) arvadı Mələyi (Zemfira Sadıxova) qaçırması onun milli əxlaq normalarına zidd fərdi istəyindən irəli gəlir. Cahandar ağanın Mələyi qaçırması obrazın ziddiyyətli təbiətini tamaşaçıya çatdırmaqla, həm də onun ətraf aləmlə münasibətlərini pozur. Belə ki, sonradan, o, ağır mənəvi zərbələrə məruz qalır. Cahandarla Allahyar arasında düşmənçilik yaranır, Şamxal (Fikrət Əliyev) Mələyin üzərinə xəncər çəkir və atasının cavabını qaytarır, Cahandarın qızı imperiya dairələrindən qaçıb Göytəpədə gizlənən Əhmədə (Eldar Əliyev) bayram sovqatı, gül aparmaqla sevgisini bildirir, oğlu Şamxal atasından razılıq almadan Qori seminariyasına oxumağa gedir və nəhayət, bacısı Şahnigar xanımın (Liya Eliava) Molla Sadığın (Məlik Dadaşov) meyxanasında iştirak etdiyini biləndə o, "namusu ləkələnmiş" bacısını tərəddüd etmədən öldürür. Kinoşünas Aydın Dadaşov filmi təhlil edərək yazır: "...Kənddə nüfuz sahibi olan Molla Sadığın uşaqların seminariyada oxumasına mane olması ziddiyyətin tərəflərini müəyyən edir. Ziddiyyətə qoşulmaqla ictimai status qazanan Cahandar ağa obrazı antiqəhrəmanlıqdan çıxır. Təhqir olunmuş Molla Sadığın kənddəki nüfuzunu bərpa etmək üçün intiqama əl atması ziddiyyəti fabulalı süjet xəttində təqdim edir. Bu intiqamın qurbanı seçilən Cahandar ağanın bacısı Şahnigarın Molla Sadığın qurğusu ilə meyxana məclisinə gətirilməsi ziddiyyəti kəskinləşdirir. Cahandar ağanın bacısını atın döşünə qatıb Kür qırağına aparması peyzajı dramaturji struktura qoşur. Tədricən Kürə qərq olan Şahnigarın oxuduğu kəlmeyi-şəhadət dramatik vəziyyəti son həddə çatdırmaqla yanaşı, Dəli Kür obrazını doğruldur.

Rus hökumətinin müstəmləkəçilik siyasətini duyduğundan, pristavla qarşılaşdıqdan sonra artıq Cahandar ağa "dədə-baba" qaydası ilə dolanmağın, "at belində gəzib ağayanalıq etməyin" artıq mümkün olmayacağını bir daha yəqin edir, müstəqilliyin və sərbəstliyin itirilməsinə isə dözə bilmir. Cahandar ağa milli adət-ənənəyə sadiq qaldığına görə öz kişilik qürurunu və daxili özgürlüyünü qoruyub saxlayır. Kinoşünas Sevda İmanova "Dəli Kür"də millilik amili" adlı məqaləsində bu obrazı səciyyələndirərək yazır: "Filmin baş qəhrəmanı Cahandar ağanın həyata baxışının üç mühüm şərti var: "Kişinin namusu üç şeydir: at, arvad, bir də papaq. Bunlara toxunmaq, onun namusunu ayaq altına atıb tapdalamaq deməkdir". O, milli-mənəvi dəyərlərə hörmətlə yanaşır, elmin, maarifin əhəmiyyətini dərk edir, fəqət oğlunun məktubunu oxuya bilmir, özgənin kəbinli arvadını qaçırır, ancaq bacısı Şahnigarın meyxanaya getməsini ona bağışlamır. Bu ziddiyyəti istedadlı aktyor Ələddin Abbasov özünəməxsus təbii oyunu ilə nümayiş etdirir.

Filmdə rejissor ssenarinin ideyasını və tarixilik prinsipini əsas götürərək, obrazların mənəviyyatını konkret dövrün və mühitin (XIX əsrin axırlarındakı Azərbaycan kəndinin) kontekstində nümayiş etdirir. Əsas obrazın - Cahandar ağanın daxili təlatümlərinin, hiss və duyğularının, psixoloji sarsıntılarının film boyu ətraflı təcəssümü bir şəxsin mənəvi problemlərinin təcəssümü çərçivəsində qalmayıb, tarixi hadisələr fonunda müstəqilliyini itirməkdə olan milli mülkədarlığın narahat taleyi kimi sosial məna daşıyır.

Məlum olduğu kimi film hazır olduqdan sonra o zaman Moskvada "rejim"in sərt basqısına məruz qalır və bir neçə epizod filmdən çıxarılır. Birinci epizodda qubernator Cahandar ağaya deyir ki, canişin onun torpağında ov etmək istəyir. Ya torpağı satın, ya da bağışlayın. O, isə cavab verir ki, torpağı nə satarlar, nə də bağışlayarlar. Sonra qubernator deyir: "Baxarıq". Və kazakları Cahandar ağanın üstünə göndərir.

Digər epizodda isə nökərlər gəlib Cahandar ağaya deyirlər ki, kazaklar mal-qaranı apardılar, özümüzü isə döydülər. Cahandar ağa kazaklara deyir ki, bura sizin at-baba torpağınızdır? Onlar isə: "Deyəsən könlündən Sibir keçir" - deyirlər. Cahandar ağa kazakların başçısını qamçı ilə döyür. Sonra atışma başlayır. O, kazakların beşini öldürür. Sonra onu vururlar. Cahandar ağa özünü suya atır, bununla da film qurtarır. Sonda isə "Ana Kür" mahnısı oxunur. Öncə qeyd etdiyimiz kimi rus imperiyasının işğalçılıq siyasətini tam əks etdirdiyinə görə bu epizodlar filmdən çıxarılmışdı. Həmin epizodlar sonradan milli kinomuzun təəssübkeş araşdırıcısı, kinoşünas Aydın Kazımov tərəfindən aşkar edilmiş və Azərbaycan Dövlət Film Fonduna təhvil verilmişdir. Sonralar xalq yazıçısı İsa Hüseynovun ciddi səyi nəticəsində 90-cı illərin ortalarında televiziya vasitəsilə həmin epizodlar ekranda canlandırıldı və filmin ilkin nüsxəsi tamaşaçılara təqdim olundu.

Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı film barədə jurnalistlə olan müsahibəsində "Cahandar ağa surətinin ekran görüntüsündən razısınızmı? - sualını cavablandıraraq demişdir: "...Bir neçə məqamı istisna olmaqla, yox, razı deyiləm. O filmin başı çox müsibətlər çəkdi. Moskvada çox yerini ixtisara saldılar. Ən çox da sonluğuna demək olar təcavüz olundu. Nə isə... keçmiş ola... Nə yaxşı ki, "Dəli Kür"ümü heç olmazsa kitabımda öz məcrasında, adına uyğun sağlada bilmişəm. Bir də romanın radio variantı mənim üçün filmdən daha qiymətlidir. Xüsusilə də Cahandar ağa obrazını yaradan Həsənağa Salayevin ehtiraslı ifası.

Filmdə əsas obrazın - Cahandar ağanın ifaçısı Gəncə Dövlət Dram Teatrının öncül aktyoru, respublikanın xalq artisti Ələddin Abbasovdur. Fikrimizcə, bu obrazın ifasında aktyor öz təbii oyunu və daxili özgürlüyü ilə seçilir. Və bu oyunda ən önəmli şərtlərdən biri yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi təbiilikdir: sözdə, səsdə (təəssüf ki, kinoda Cahandar ağa rolunda Ələddin Abbasov özü danışmır, səs onun səsi deyil. Həsənağa Salayevin səsidir), hərəktdə, ahəngdə, tələffüzdə və ifadədə olan təbiilikdir. O, ifa etdiyi rolun xarakterinə və səviyyəsinə uyğun uyar hərəkətlər edir. Ə.Abbasovun oyununda obrazın daxili xarakteri açılır, dəruni hiss və duyğuların, ehtirasların mənbəyi çözülür, fəlsəfi-ictimai mənalar üzə çıxır. Aktyor bu obrazı canlandırarkən qeyd edir ki, "mən atamı xatırlayıram həmişə. Mənim atam da Cahandar ağa kimi həmişə at belində dolanıb. Zəhmindən qan ağlayırmış övladları. Bütünlüklə o gəlib dururdu gözümün qabağında.

Qeyd edək ki, görkəmli aktyor öz müsahibələrində romandakı Cahandar ağaya daha çox üstünlük vermiş, özü yaratdığı Cahandar ağadan isə narazı qalmışdır. "Mən bu romanı ("Dəli Kür"ü, G.M.) çox oxumuşam. Dönə-dönə oxumuşam. Və bu romana indi də heyranam. İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür" romanından bir film çəkməklə heç nə eləmək olmaz. Bu roman çoxşaxəlidir. Burada hər obrazın öz tutumu, öz ağırlığı, öz kişiliyi, öz namusu var. Bu əsərdən dörd-beş seriyalı film çəkmək olardı. Ancaq biz onu elədik müqəvva. Korladıq qoyduq yerə. Mən romanı oxuyanda deyirdim: ilahi, nolaydı bu əsərdən film çəkəydilər, məni də çağıraydılar. Mən öz rolumdan razı deyiləm. Bunu sözgəlişi demirəm. İsmayıl Şıxlının Cahandar ağasından nə qədər razıyamsa, Ələddinin Cahandar ağasından bir o qədər narazıyam. Mən hazır filmdən danışıram. Siz gördüyünüz filmdən.

Əlbəttə, bütün bunlar onu göstərir ki, sovet dönəmində mədəniyyətin başqa sahələrində olduğu kimi, kino sənətində də ssenariçilər, rejissorlar buxovlanmış halda işləmişlər, sərbəst olmamışlar. Xalq yazısıçı İlyas Əfəndiyevin qeyd etdiyi kimi: "Yetmiş ildə bizim mənəviyyatımız və həmin mənəviyyatın bədii yaradıcılıq dünyası heç bir zaman azad, müstəqil olmamışdır, heç bir zaman "yuxarısız", "Mərkəzi Komitəsiz" olmamışdır".

Ümumiyyətlə, filmin rejissoru H.Seyidzadə, bütövlükdə yaradıcı heyət əsərin ideya yönünü əsas tutaraq tarixi hadisələrin uğurlu ekran təcəssümünə müvəffəq olmuşlar. Akademik Bəkir Nəbiyevin yazdığı kimi: "...Üzərindən on illər keçdiyinə baxmayaraq, həmin film ("Dəli Kür" filmi O.H.) yenə də uğurla nümayiş etdirilir, tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanır".

Oktay Hacımusalı

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 12 oktyabr.- S.13.