Vaqif Mustafazadə: cazın Dərvişi

Vasif Babayev: "Vaqif pianoda məşq edən zaman heç kəs onu narahat edə bilməzdi"

Azərbaycanın caz sənətindən söz düşəndə ilk növbədə Vaqif Mustafazadə yada düşür. XX əsr milli musiqimizə tamamilə yeni ruh və abu-hava gətirdi. Akademik musiqi janrları - opera, balet, simfoniya, irili-xırdalı kamera əsərləri ilə yanaşı, estrada və caz da musiqi təfəkkürümüzün və həyatımızın ayrılmaz tərkib hissəsi oldu. Qazanılan nailiyyətlərin ən ümdə və məxsusi cəhəti - Avropa musiqisində bərqərar olmuş ənənəvi janrların Azərbaycan xalq musiqisi, şifahi ənənəli professional musiqi və ilk növbədə muğamlarla üzvi şəkildə çulğalaşması idi. Muğam operaları ilə başlanan bu təşəbbüs daha sonra simfonik muğamların, xalq çalğı alətləri - tar və kamança üçün konsertlərin yaranmasını, habelə milli ifaçı və xanəndələrin Avropa ansambllarının tərkibində iştirakını şərtləndirdi. Ötən əsrin 60-70-ci illərində meydana gələn muğam-caz anlayışı da bu möhtəşəm təbəddülatın özünəməxsus təzahürü idi.

İstənilən yenilik, başlanğıc böyük maneələrlə üzləşməli olur. Sovet məkanında cazın çox acınacaqlı taleyini xatırlasaq, bu yolun çətinliyini aydın dərk edərik. "Dəmir pərdə"nin mövcudluğu cazı da süni qapalılıq şəraitində həyat sürməyə vadar edirdi. Totalitar ideologiyanın hökmranlıq etdiyi cəmiyyətdə Amerikadan, "düşmən Qərbdən" bizə gəlib çatan bu azad, sərbəstlik sevən sənət növü vaxtaşırı qadağan olunurdu. Onunla məşğul olanlar isə hətta repressiya qurbanlarına çevrilirdilər. Cazmen Pərviz Rüstəmbəyovun acınacaqlı taleyini xatırlatmaq kifayətdir. İndi ağlasığmaz görünür ki, ayrıca bir alət - saksofon belə qadağan edilmişdi. Bu cür qeyri-sabit şəraitdə 40-cı illərdə Azərbaycanda ilk Dövlət Caz orkestrinin yaradılması faktı yalnız heyrət doğurur. Maraqlı cəhət isə odur ki, elə ilk kompozisiyalarda azəri cazmenləri cazı milliləşdirmək yolunu seçdilər və bunu möhkəm ənənəyə çevirdilər. Tofiq Quliyev, Rauf Hacıyev, Rafiq Babayevin bu sahədəki axtarış və tapıntıları Azərbaycanda cazın gələcək inkişaf yollarını müəyyənləşdirdi, Vaqif Mustafazadə fenomeninin üzə çıxması üçün möhkəm təməl hazırladı. Vaqif Mustafazadənin caz sənətinə gəlişi 50-60-cı illərin Xruşşov "mülayimləşməsi" dövrünə təsadüf etsə də, onun da bu sənətdə yolu heç də hamar olmadı.

Vaqifin lap erkən yaşından musiqiyə bağlanmasında qeyri-təbii bir şey yox idi. Özünün etiraf etdiyi kimi: "Anam, dəniz və İçərişəhər" onun taleyini birdəfəlik musiqiyə bağladı. Anası Zivər xanım Əliyeva Ü.Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını pianoçu kimi bitirmişdi. Əslində o, Azərbaycanın ilk pianoçu qadınlarından biri idi. Muğamları gözəl bilən və onları fortepianoda səsləndirməyi bacaran Zivər xanım bu sevgini, bütün bilgilərini oğluna da aşılaya bilmişdi. Uzun müddət 1 nömrəli musiqi məktəbində çalışmış, sonralar Vaqif Mustafazadənin ev-muzeyinin direktoru olmuş Zivər xanımın ən böyük yaradıcılıq uğuru da elə oğlu Vaqif oldu. Təsadüfi deyil ki, artıq 3 yaşından pianoya bağlanan Vaqifin məhəllədəki ləqəbi "muzıkant" idi. Onun uşaqlıq dostu telerejissor Vasif Babayev xatırlayır ki, "Zivər xanım çox tələbkar qadın idi. Vaqif pianoda məşq edən zaman heç kəs onu narahat edə bilməzdi. O, hətta onu gəlib parkdan, bal rəqslərindən aparardı ki, məşqinə davam etsin. Qəti əminliklə deyirdi ki, bir gün gələcək Vaqif çox məşhur bir pianoçu olacaq."

Akademik musiqi təhsili alan Vaqifi isə (o, əvvəlcə uşaq musiqi məktəbində, sonra isə A.Zeynallı adına musiqi texnikumunda təhsil almışdı) beynəlmiləl Bakının ecazkar, əlvan caz mühiti durmadan özünə çəkirdi. Hətta klassik bəstəkarların - Bax, Motsart, Bethoven, Şopen, Şuman, Raxmaninovun əsərlərini çalarkən caz improvizələri edərdi. Deyilənə görə o vaxt məktəbdə heç kim onun kimi çala bilmirdi. Vaqif həmin dövrün ilk əsl virtuoz caz pianoçusu idi. Klassik musiqidən fərqli olaraq, cazın öyrənilməsində Vaqifin xüsusi müəllimləri olmamışdı. Caz sənətinə yiyələnmək istəyən hər kəs şəhərin kinoteatrlarında, restoranlarda peşəkar və müxtəlif həvəskar caz kollektivlərinin ifasını, habelə gecələr xarici radiodalğalardan səslənən müasir caz musiqisini xəlvətcə dinləyərək öz bilgilərini artırır, zövqünü formalaşdırırdı. Əslində bu, peşəkar caz təhsilini əvəz edirdi. Vaqif ənənəvi cazı ilk növbədə Çarli Parker və Bil Evansı, habelə Sesil Teylor, Maykl Tayner, Əhməd Camal və başqalarını dinləyərək öyrənmişdi. Sovet qrupları arasında o, Lukyanovun, həmçinin Kozlov və Levinskinin caz ansambllarına həvəs göstərirdi.

60-cı illərin yeniləşən bədii-estetik müstəvisində gənc Vaqif Mustafazadənin cazla muğamın sintezi ilə bağlı eksperimentləri diqqət-nəzəri çəkməyə başlamışdı. Etiraf edək ki, bunu qəbul edənlər də var idi, etməyənlər də az deyildi. Düşüncələrimizin bu məqamında musiqişünaslıqda artıq qərarlaşmış "caz-muğam" və yaxud "muğam-caz" anlayışı ilə bağlı son zamanlar yaranmış fikir ayrılığına da münasibət bildirmək yerinə düşərdi. Vaqif Mustafazadə haqqında 1986-ci ildə "İşıq" nəşriyyatında çıxmış ilk kitabça-monoqrafiyanın (müəllif - Rauf Fərhadov) elə başlanğıc səhifələrində onun caz-muğam üslubunun yaradıcısı kimi tarixi əhəmiyyəti xüsusi vurğulanır və bu fenomenin tarixi, nəzəri kökləri dünya caz sənətinin, eyni zamanda sovet və Azərbaycan caz musiqisinin inkişafı fonunda ardıcıl surətdə araşdırılır. İlk nəzərdən bir-birinə yad mədəniyyətlərin və təfəkkür tərzinin ifadəsi olan iki musiqi janrı - Amerika cazı və Azərbaycan muğamının Vaqif Mustafazadə yaradıcılığında üzvi surətdə qovuşmasının səbəbini müəllif ilk növbədə və tamamilə haqlı olaraq hər ikisinin improvizasiya təbiətində, daha sonra ritmik və melodik strukturdakı oxşarlığında aşkarlayır. Lakin 2000-ci ildə bəstəkarın 60 illiyi ilə bağlı sənətşünaslıq namizədi, musiqişünas-pianoçu Lalə Rzayevanın yazdığı məqalədə artıq belə bir mülahizə ilə rastlaşdıq: "Vaqif Mustafazadənin fərdi üslubunu səhvən süni qeyri-professional "muğam-caz" "termininin" dar çərçivəsinə yerləşdirərək onun sənətinin mahiyyətini zəifləşdirirlər." Bu zaman məqalə müəllifi Vaqif Mustafazadənin üslubunda üç əsas istiqaməti - birinci növbədə ənənəvi amerikan cazı, klassik piano təhsilindən irəli gələn ifa tərzini və nəhayət zəngin ornamental Azərbaycan xalq pianoçuluğunun (bu termini ilk dəfə elə L.Rzayeva işlətmişdir) özünəməxsus davamını görür ki, bu da sırf Bakı şəhər folklorunun təzahürü kimi qiymətləndirilir.

Vaqif Mustafazadə irsindən danışarkən onun istedadının çoxçalarlıını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onun şəxsində orijinal caz pianoçusu, bəstəkarı və aranjimançı kimi əslində hər biri ayrıca, müstəqil sənət kimi mövcud ola bilən istiqamətlər üzvi şəkildə birləşmişdi. Onların hamısında Vaqif üslubu şəksiz idi. Məsələn, o, Ağabacı Rzayevanın "Evimizə gəlin gəlir" mahnısını elə özünəməxsus tərzdə aranjiman etmişdi ki, onu elə Vaqifin bəstəsi kimi qavrayırıq. İstənilən xalq və ya bəstəkar mahnısı onun cazsayağı şərhində tamamilə yeni ahəngə boyanırdı. Caz bəstəkarı kimi yazdığı kompozisiyalar isə bu musiqi üslubunun bütün ənənə rəngarəngliyini üzə çıxara bilirdi.

Vaqif Mustafazadə neçə-neçə caz festivalları və müsabiqələrinin qalibi olmuşdu. Taleyin gərdişi ilə yaradıcılığının zirvəsi və həyatının sonu bir ilə təsadüf etdi. 1979-ildə Monakoda Beynəlxalq Caz Kompozisiyaları Müsabiqəsində Vaqifin "Əzizəni gözləyərkən" kompozisiyası ona müsabiqənin ən yüksək Qran-Pri mükafatını qazandırdı. Bu mükafata isə onu zəngin, keşməkeşli və axtarışlarla dolu həyat və yaradıcılıq yolu gətirib çıxartdı.

1963-cü ildə təhsilini başa vuran Vaqif Mustafazadə cazın daha sərbəst pərvəriş tapdığı bir məkana - Tbilisiyə yollanır və tez bir zamanda məşhurlaşır. Deyilənə görə, afişalarda Vaqifin soyadı hətta Mustafadze kimi yazılırmış. Tbilisidə yaşadığı illərdə o, əvvəlcə məşhur "Orero" ansamblı, daha sonra isə yaratdığı "Qafqaz" triosu ilə Moskvada, bir sıra sovet respublikalarında qastrol səfərlərində olur, "Tallin-66", "Tallin-67 " Beynəlxalq Caz Festivallarında iştirak edir. Görkəmli caz mütəxəssisi Uillis Konover Vaqifin ifasını Tallində eşitdikdən sonra onu caz aləmində müqabili çətin tapıla biləcək qeyri-adi, ən lirik pianoçu adlandırmışdı. O, demişdi: "Heyf ki, artıq Qerşvin yoxdur. Sizin çalğınızın əsl qiymətini yalnız o verə bilərdi."

1968-ci ildə görkəmli bəstəkar Bakıya qayıdır. Onun səylərinə ilk dəstək verənlər sırasında Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı da var idi. Bu məqsədlə hətta Bəstəkarlar İttifaqının sədri Qara Qarayevin təşəbbüsü ilə Vaqif Mustafazadə və Rafiq Babayevin yaradıcılığı nümunəsində çoxlarının xatirində unudulmaz iz qoymuş bir caz gecəsi, daha doğrusu, konsert-mühazirə keçirilmişdi. Tədbirdə cazın mahiyyəti, tarixi barədə çox maraqlı fikirlər söyləyən Qarayevin bu çıxışına ciddi-cəhdlə hazırlaşmasına onun aşağıdakı sözləri dəlalət edirdi: "Mən caz haqqında ümumi təsəvvürə malik olduğuma görə, bu konsertə gəlməzdən əvvəl əlavə məlumatlar toplamalı oldum. Ona görə də bütün gecəni caz haqqında bir sıra maraqlı kitablar oxudum". Tezliklə Vaqif Mustafazadə İttifaqın nəzdində "Leyli" adlı ilk vokal caz kvarteti yaradır. Vaqifin bəstəkarlıq istedadına, yaradıcılığına yüksək qiymət verən Qara Qarayevin, Tofiq Quliyevin ciddi səylərinə baxmayaraq, onu istisna şəklində (ali bəstəkarlıq təhsili əsas şərt olaraq indi də qalmaqdadır) SSRİ Bəstəkarlar İttifaqına üzv qəbul etmək mümkün olmur. "Leyli" kvarteti bir müddət sonra Azərbaycan Televiziya və Radio Komitəsinin nəzdinə keçir və "Sevil" kvarteti adlanmağa başlayır. Bu kollektivlə də işləyən zaman Vaqifin həm ifaçı, həm aranjimançı, həm də bəstəkar kimi böyük istedadı parlaq üzə çıxır.

1978-ci ildə Vaqif Mustafazadə özünün bir il öncə yaratdığı "Muğam" caz qrupu və 8 yaşlı kiçik qızı Əzizə ilə "Tbilisi-78" Ümumittifaq Caz Festivalında çıxış edir. Bu Festivalda o, laureat adına, Balaca Əzizə isə xüsusi mükafata layiq görülür. Məhz bu festivaldan sonra nüfuzlu caz dairələrində Vaqif haqqında caza tamamilə yeni bir üslub - muğam təfəkkürünü, nəfəsini gətirmiş bir cazmen kimi danışmağa başladılar. Bu uğur onun planlarını birə-beş artırmışdı. O öz cazını daha geniş məkanda, SSRİ hüdudlarından kənarda da təbliğ etmək əzmində idi. Lakin çox təəssüf ki, Vaqif dünya caz səhnəsində çıxış edib öz məharətini göstərə bilmədi. Bu fürsət yalnız bir dəfə - Polşada olarkən ələ düşmüşdü.

Vaqif Mustafazadə əsl sənətkar ömrü yaşadı: çətin və maneələrlə dolu. O, həqiqətən də caz dünyasının ən sadiq və bənzərsiz cəngavərlərindən idi. Sağlığında layiq olduğu qiyməti almasa da, indi bunun əvəzi tam şəkildə ödənilir. Vaqifin musiqisi daim səslənir. Mustafazadə soyadını hazırda dünya caz aləminin parlaq ulduzlarından bir - Vaqifin qızı Əzizə məharətlə yaşadır...

Oktay Hacımusalı

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 13 oktyabr.- S.13.