Bir mahnının izi ilə, yaxud
qıpçaq qızı "Sarı Gəlin"
Anan ölsün, nənən
ölsün, yoxsa Sinan ölsün "Sarı Gəlin"
"Sarı Gəlin"
mahnısını dinləyən hər bir azərbaycanlı
üçün bu mahnı olduqca doğmadır. Əvvəla,
ona görə ki, mahnının sözləri oğuz
türklərinin Boyat boyunun yaratdığı ədəbi
üslubda, bayatı janrında yazılıb.
Cəmisi yeddi
hecadan ibarət, olduqca sadə vəzndə yazılmış
bu sözlər bayatı janrının bütün müsbət
keyfiyyətləri, axıcılığı, sadəliyi,
aydın ifadə tərzi və məhz xalq dili ilə
yazıldığı üçün çox sevilir.
Bayatı
yalnız türklərə aid bir yaradıcılıq
nümunəsidir. Bu üsluba İraq türkmənləri və
azərbaycanlıların ən çox istifadə etdiyi xalq
yaradıcılığı nümunəsi olmaqla başqa
heç bir xalqın şifahi yaradıcılığında
rast gəlinmir.
Mahnının olduqca populyarlıq qazanmasının və sevilməsinin ikinci səbəbi isə onun məzmunu ilə bağlıdır. Mahnıda bir nakam eşq hekayəsindən bəhs edilir və bu hekayət olduqca təsirli sözlərlə təsvir olunur. Mahnını çox sevdirən üçüncü cəhət isə onun melodiyasının yenə xalq yaradıcılığının başqa bir nümunəsi olan aşıq sənətindən qaynaqlanmasıdır. İlk baxışdan hər nə qədər bu mahnının aşıq havaları ilə uyğunluq təşkil etmədiyi təsəvvürü yaransa da, mahnıya diqqətlə qulaq asdıqda onun melodiyasının alt qatlarından ən qədim aşıq havalarından olan "İrəvan çuxuru"nun ritmləri aydın sezilir. Sanki "İrəvan çuxuru" havası "Sarı Gəlin"də daha ləng, daha aramla, daha həzin və qəmli şəkildə səslənməklə bu eşq hekayətinin bitməsini istəmir, bu çarəsiz eşqə yas tutarcasına həzin-həzin inildəyir. Bəs, təpədən-dırnağa istər sözləri, istər musiqisi və istərsə də qəmli məzmunu ilə türk ruhunun daşıyıcısı olan bu mahnıya niyə başqaları sahib çıxmağa çalışır?! Bu mahnının gerçək tarixçəsi varmı?! Varsa necədir?! Bu araşdırmamızda yuxarıdakı suallara cavab tapmağa çalışacağıq.
Xalq hekayəti Sarı Gəlin
Hüseyn Cavid yaradıcılığında
Əvvəla, qeyd etmək lazımdır ki, "Sarı Gəlin" mahnısının mövzusu folklor nümunələrimizdən biri olaraq uzun müddət şifahi xalq ədəbiyyatımızda mövcud olub. Sonra musiqiləşib, daha sonra isə bu mahnının hekayəti böyük dramaturq Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" əsərinin süjetində qismən öz əksini tapıb. Şeyx Sənanda da, "Sarı Gəlin"də də aşiq müsəlman, məşuqə isə xristiandır. Hər iki yaradıcılıq nümunəsi dramatik süjet üzərində qurulub və s. Lakin oxşarlıq bununla bitmir. Ona görə də, daha ətraflı izahata keçək.
Görünür dahi Hüseyn Cavid Şeyx Sənanı yazanda əsərin əsas süjet xəttinə o zamanlar el arasında şifahi folklor nümunəsi kimi mövcud olan hadisəni daxil edib. Əlbəttə, süjet Cavid intellekti, zəkası, elmi-fəlsəfi dünyagörüşü, parlaq istedadı və mükəmməl ədəbi düşüncəsi ilə olduqca zənginləşdirilir. Oxucunu dini fəlsəfə ilə dünyəvi fəlsəfənin ziddiyyətləri, bəlkə də, harmoniyası ilə üz-üzə qoyur. Ancaq eyni zamanda, bu zənginliyin içərisində sadə və səmimi ana xətt, əzəli və əbədi nakam eşq hekayəsi bir inci kimi parıldayır.
Məqsədimiz əsərin bədii keyfiyyətlərini təhlil etmək olmadığı üçün elə buradaca "Şeyx Sənanla" "Sarı Gəlin" arasındakı əlaqənin nə ilə bağlı olduğunu aydınlaşdırmağa çalışaq.
İlkin yazılı mənbə
doğrudan da ilkdirmi?!
Bu yarımbaşlığı təsadüfi seçmədik. Ancaq mövzumuzla birbaşa əlaqədar olduğu üçün indi istinad edəcəyimiz mənbəni şərti olaraq ilkin yazılı mənbə adlandıracağıq (Sonra isə daha qədim yazılı mənbəyə üz tutacağıq). Bu mənbədə "Sarı Gəlin" mahnısının tarix ilə bağlı olduqca maraqlı faktlar var. Mənbə kimi təqdim etdiyimiz əsər Osmanlı yazarı Ahmet Refik Altunayın "Kafkas yollarında" adlı xatirələr kitabıdır. Müəllif Birinci Dünya müharibəsi dövründə yüzbaşı rütbəsi ilə Osmanlı ordusunda xidmət etmiş bir hərbçidir. Müharibədən sonra İstanbul Dərülfünunda (universitetində) Osmanlı tarixi müəllimi olub və müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Birinci Dünya müharibəsindən sonra ermənilərin türklərə qarşı törətdiyi soyqırımı və cinayətləri yerindəcə təsbit etmək və dünyaya çatdırmaq məqsədilə İstanbulda xarici jurnalistlərdən ibarət bir heyət düzəldərək, 1918-ci ilin 17 aprel, 20 may tarixləri arasında Anadoluya səfər təşkil edir. Səfər çərçivəsində Karsa, Sarıqamışa, Ardahana, Artvinə, Batuma və s. qədər həmin heyətlə bərabər gəlib çıxır. Müəllif Anadolunu dolaşıb erməni vəhşilikləri ilə yanındakı nümayəndə heyətini tanış etməklə bərabər, bu faciə ilə bağlı yaranmış ağıları, folklor nümunələrini bəzi hallarda isə, ayrı-ayrı insanların şəxsi faciəsini qələmə almışdır. Ahmet Refik Altunay qeyd edir ki, Anadolunun ən ucqar nöqtələri olmasına baxmayaraq, burada yaşayan insanlar çox səlis türkcə danışırlar. Bu qeyddən sonra müəllifin verdiyi şeir və yazı nümunələrinə baxdıqda aydın olur ki, onun "səlis türkcə" kimi xarakterizə etdiyi dil Azərbaycan türkcəsidir. Ardahanın Mərdinik kəndində Əli adlı bir şəxslə qarşılaşan Altunayın diqqətini onun şəxsi faciəsi və oxuduğu mahnı çəkir. Əli əslən ermənilərin viran qoyduğu Oxçu kəndindəndir. Təxminimizə görə, bu kənd hazırda Ermənistan Respublikasının Amasiya rayonunun (Şörəil mahalı) Oxçuoğlu kəndidir... Kəndin əhalisinin bir qismi erməni-rus birləşmələri tərəfindən öldürülüb, bir qismi qaçqın düşüb. Tale Əlini Ardahanın Mərdinik kəndinə gətirib çıxarıb (Qeyd: Ardahanla Amasiya bitişik coğrafiya olduğu üçün əhalinin əvvəlcədən sıx dostluq və qohumluq əlaqələri olub). Əli şamlı dağlara, Koroğlu təpələrinə, oradan doğan səhər günəşinə baxaraq elə həzin türkülər oxuyur ki, elə bil ruhu eşqdən yanan bu mahnıları yaradan, qəlbinin kədərini (ələmlərini) həzin bir fəryadla ruhumuza ötürmək istəyən aşiq o özüdür. Bu fikri Əlini dinləyən Altunay söyləyir. Onun ən gözəl mahnısı isə "Sarı Gəlin"dir.
Bir mahnının üç
sirri...
Ahmet Refik Altunay mahnının mövzusu haqqında belə bir hekayə nəql edir. Bir türk gənci kəndində yaşayan bir xristian qızı sevir. Səhərlər tarlaya gedərkən arxasından onu izləyir, axşamlar sürülər ağıllarına dönərkən sevgilisinin gözəlliyini seyr edərək ruhunun atəşini təsəlli etməyə çalışır. Fikrən, hissən qıza o dərəcədə aşiq olur ki, bir bazar günü əlinə bir xaç alaraq səhər xristianlarla bərabər kilsəyə gedir. Bir küncdə durub sevgilisinin və onun dinindən olanların ibadətini seyr edir. Sonra isə yanıqlı və həzin səslə aşağıdakı mahnını oxumağa başlayır:
Vardım kilsəsinə baxdım xaçına,
Mail oldum bölük-bölük saçına.
Qız seni götürəm İslam içinə
Vay Sinan ölsün Sarı Gəlin
Ah, seni vermem dünya
malına!
Təəssüf
ki, Altunay mahnının yalnız bir bəndini verir. Ancaq elə bu
bir bənddəcə olduqca maraqlı informasiya var. Birincisi,
mahnının tarixçəsindən bəlli olur ki, bir
türk gənci öz kəndində yaşayan xristian sevgilisi
üçün bu mahnını yazıb. İkincisi və ən önəmlisi odur ki,
mahnının müəllifinin adı Sinandır. Üçüncüsü isə odur ki, xristianlar və
müsəlman türklər eyni kənddə bərabər
yaşayırlar. Bu nə deməkdir?
Bu suala bir az sonra cavab verəcəyik. İndi isə biz artıq bilirik ki, mahnının
müəllifi Sinan adlı bir müsəlman türkdür
(müsəlman türk sözünü təsadüfi işlətmirik).
Biz həm də onu bilirik ki, Anadoluda Sinan kimi tələffüz
olunan adı biz Sənan kimi ifadə edirik. Deməli mahnıdakı Sinan ilə Hüseyn Cavidin
Sənanı eyni şəxsdir.
Şeyx Sənan fəlsəfəsi və məhəbbət
Böyük
Cavid isə bu hekayəni fəlsəfi dramaya çevirmək
üçün Sənanı Mədinəyə, Məkkəyə
apararaq onu İslam dinində şeyx rütbəsinə qədər
ucaldır. Sadə xristian qızını isə rahibəyə
çevirir. Beləliklə, məsələni
dramatikləşdirir, ona ümumi dini-fəlsəfi və dini
ictimai kontekstdə yanaşır.
Dini
ayrı-seçkiliyin və mövhumatın insanlığa gətirdiyi
bəlaları qabarıq şəkildə təqdim etməklə
insanlara ibrət dərsi verməyə
çalışır. Eyni zamanda, xristian və İslam dininin
ümumi təkallahlılıq fəlsəfəsindən
çıxış edərək Şeyx Sənanın
humanist yanaşması ilə iki din arasında kəskin tənqidi
mövqeləri yumşaldır. Şeyx Sənan
qızın ona verilməsi müqabilində əvvəlcə
şərab içməyi qəbul edir, ona rişxənd edən
dostlarına bunun Allahın yaratdığı nemət
olduğunu xatırladır, daha sonra xaç taxır və
bunun da dinimizdə İsanın da peyğəmbər kimi qəbul
edildiyi ilə izah edir. Sonra "Qurani-Kərim"i
yandırır və buna etiraz edən üləmalara
yandırılanın, sadəcə, kağız və mürəkkəb
olduğunu, "Qurani Kərim"in isə ilahi hikmət kimi əbədi
olacağını söyləyir. Daha
sonra isə donuz otarmağı da qəbul edir və bunu isə
sevgilisinə adi xidmət kimi təqdim edir. Beləliklə,
sevginin, eşqin ən ülvi, ən ali
hiss olduğunu sübut etməklə bu hissləri ona bəxş
edən Allahın onu bağışlayacağına da əmin
olduğunu bildirir. Bu bir möminin, ilahiyyət aliminin,
şeyxin kamil imanından, mükəmməl dünya
görüşündən, ali və
humanist inancından doğan mövqeyidir. Bu mövqedə
kiçik tərəddüdləri olan şeyx
üzünü Allaha tutaraq şikayətlənir:
Yandım Allah, nədir bu
işgəncə?
Həm də dəhşətli,
datlı əyləncə
Atəşi eşq bir şəadət
imiş
Bu da bir başqa dürlü
cənnət imiş,
Bəndə yox iştika, fəqət
yarəb!
Yokmudur səndə mərhəmət
ya rəbb!
Gəliyor həp bu hiylələr
səndən,
Bəni bilməm
niçin yaratdın sən?!
Şeyxin bu tərəddüd
və şikayətlərinə isə ilahi tərəfindən
göndərilmiş bir mələk cavab verir:
Hiç mərak etmə,
möhtərəm Sənan
Səni əsla
unutmamış Yaratan
Həm şəfaətçidir
Rəsulüllah.
Səni təqdis edər mələklər,
inan,
Heç təlaş etmə,
gəl, böyük Sənan
Bu ilahi sözlərlə
böyük şeyxin təlaş və intizarına son
qoyulur. Allahın onun yanında olduğu bildirilir. Dolayısı ilə onun eşq uğrunda
atdığı addımlara bəraət verilir. Buna görə də, Şeyx Sənanı da
Sinanı və Sarı Gəlini də əbədiyaşar edən
məhz eşqdir. Bu hekayənin dildən-dilə
düşərək, nəsildən-nəslə
ötürülməsi də, bu mahnının insanların qəlbini
riqqətə gətirməsi də Allahın təqdiridir.
Adlar nə deyir?!
İndi isə
yenidən mövzuya qayıdaq. Çox maraqlıdır ki,
Hüseyn Cavid dram əsərindəki gürcü
obrazlarının adını gürcü adlar ilə məsələn
Serqo, Simon, Nino, ərəb obrazlarını ərəb
adları ilə, məsələn, Zəhra, Əzra, Sədra,
Əblülüla, Mərvan, azərbaycanlı
obrazlarının adlarını azərbaycanlı adları ilə,
məsələn, Oğuz, Özdəmir və s. şəklində
verir. Bu müəllifin obrazların milli
xarakterinə və hətta adlarının seçiminə
belə nə qədər diqqətlə
yanaşdığını, bu məsələdə xüsusi
həssaslıq nümayiş etdirdiyini göstərir. Belə olan halda ilk baxışda xristian gürcü
kimi görünən qızın adının Xumar,
atasının adının isə Platon olması təəccüb
və sual doğurur. Görəsən,
dahi Hüseyn Cavid gürcücə 3-4 addan başqa ad
bilmirdi?! Yoxsa bilərəkdən,
düşünərəkdən xristian qızın
adını Xumar, atasının adını isə Platon kimi
verirdi. Əlbəttə, İstanbulda təhsil alan, dəfələrlə Bakıdan Batumiyə
oradan isə gəmi ilə İstanbula gedib-gələn
Hüseyn Cavid onlarca, yüzlərcə, gürcü adı
bilirdi. Bəlkə elə gürcü dilini də
az-çox bilirdi. Bəs, nəyə
görə əsərin qəhrəmanları səviyyəsinə
yüksəltdiyi ata və qızın adlarını
gürcü adları ilə vermirdi? Elə
kilid nöqtə də burdadır. Hüseyn
Cavid qəhrəmanların kimliyini ya dəqiq bilir, ya da
heç olmasa onların gürcü olmadıqlarını dəqiq
bilirdi. Ona görə də, bu obrazlara
gürcü adı verməkdən imtina etmiş, onların
kimliyinin araşdırılmasını gələcək nəsillərə
vəzifə olaraq buraxmışdı.
Niyə Platon, niyə Xumar, yaxud Hüseyn Cavidin sirri nə
idi?!
Elə isə
Şeyx Sənanın aşiq olduğu xristian Xumar və
atası Platon kimlər idi. Yenə Hüseyn Caviddən
sitat gətirməklə Platondan başlayaq. Platon əyyaş və içki
düşkünüdür. Həyat
yoldaşına etdiyi zülmlərdən sonra o
dünyasını dəyişib. Kiçik
yaşlı Xumar bunların şahidi olduğuna görə
evlənməməyə qərar verərək yarırahibə
həyat tərzi keçirir. Platon isə
xristian olmasına baxmayaraq, yerli əhali, hətta papaz tərəfindən
də yad ünsür kimi qəbul edilir. Əsərdə
bu ziddiyyət Simonla Serqonun dialoqunda aşağıdakı
kimi tərif edilir:
Sən nə dərsin,
şu dərbədər Platon
Şeyx Sənana qız
verirmi?..
Simon....................!
O bir insan ki, pək firumayə
And içib Tanrı oğlu
İsayə
Basmış İncilə əl,
inan verəcək...
Şu hərif pək
inadçıdır gerçək
Qızı bədbəxt
edib də öldürəcək.
Aha...! Bizcə
Hüseyn Cavid bilərəkdən, ya bilməyərəkdən
qəhrəmanının sirrini burada açır. Birincisi Platonu gürcü Simon dərbədər
adlandırır, ikincisi fürmayə (zatı qırıq),
üçüncüsü inadkar. Birinci
iki keyfiyyət Platona qarşı gürcü eqoizmidir. Çünki xristian olmasına baxmayaraq, o
gürcü deyil, buna görə də, gürcülər tərəfindən
aşağılanır. Üçüncü
keyfiyyət isə Platonun milli-etnik kaloritidir, inadkar. Onda Platon gürcü deyilsə, erməni deyilsə,
bəs kimdir?! Əlbəttə, xristian
qıpçaqdır. Əlbəttə...!
İlkin mənbədən daha qədim mənbələrdə
"Sarı Gəlin"
Elə buradaca
araşdırmamızı bir az daha dərinləşdirərək
bir neçə əsr önə aparaq. "Sarı
Gəlin" mahnısının xristian-qıpçaq
versiyasını tapmağa çalışaq. Bir araşdırmamızda qeyd etmişdik ki,
xristian-qıpçaqlar Azərbaycana səlcuqlu-islam
axınından sonra ucqarlara çəkilməyə
başlamış, daha çox xristian toplumlara yaxın yerlərdə
məskunlaşmağa başlamışdılar. Belə mühafizəkar xristian qıpçaqlardan
biri də qıpçaq Platon idi. Hüseyn
Cavidə görə hadisələr
"Sarı Gəlin"in Ukrayna, yaxud Dəsti-Qıpçaq
versiyası
Yenidən
qıpçaqlara və xristian qıpçaqlar arasında,
özü də Azov dənizinin şimali-qərb sahillərində
yaşayan xristian qıpçaqlar içərisində
mövcud olan "Sarı Gəlin" mahnısının
indiyə qədər bizə məlum olmayan versiyasını
öyrənməyə çalışaq.
Adını bilərəkdən
yazmadığımız müəllifin çox çətinliklə
əldə etdiyimiz məxfi qrif adı altında qorunan əsərində
mahnının orijinalı belədir:
Axız, sat`ın örmezler
Sen`i, ban`a
bermezlər.
T`el, alayım,
xaçayım
Xaranqılıx
körmezler.
Axız, sat`ın set`iz xat
T`es birisin, bizqe sat
Anen-baben xail olsa
T`el böqeje
bizqe yat.
İndi isə
doğmaca dilimizdə olan bu kiçik şeiri hazırkı ədəbi
dilimizə uyğun şəkildə təqdim edək və
sonra təhlilə başlayaq. Şeir belə səslənir:
Ay qız, saçın
hörməzlər
Səni mənə
verməzlər.
Gəl, alayım,
qaçayım
Qaranlıqdır
görməzlər.
Ay qız saçın səkkiz
qat,
Kəs birisin bizə sat
Anan-baban razı isə
Gəl bu gecə
bizdə yat.
Bu şeiri
qısaca təhlil etməklə biz "Sarı Gəlin"
mahnısının sözlərinin məhz xristian
qıpçaqlarına aid olduğunu isbat etməklə
yanaşı, müasir dilimizdə səslənən
mahnının sözlərinin məna tutumunun nə
olduğunu da aydınlaşdırmış olacağıq. Çünki
hələ də "saçın ucun hörməzlər"
misrası ilə "səni mənə verməzlər"
misrası arasında bir məntiqi əlaqə qura bilmirik.
Yəni, "səni mənə verib verməməklə",
"saçın hörülüb-hörülməməsinin"
nə əlaqəsi olduğunu bilmirik. Elə bilmədiyimiz
üçün də mahnının nəqarətində səslənən
"Vay Sinan ölsün Sarı Gəlin" misrasını
da gah anan ölsün, gah da nənən ölsün Sarı Gəlin
kimi oxuyuruq. Onsuz da Sarı Gəlinin anası
ölmüşdü. Bu nakam eşqin baş
tutmamasında onun heç bir rolu ola bilməzdi.
Müəllif həm də aşiq, yəni, bu
mahnını yaradan və oxuyan özü-özünü
qarğayırdı. Vay Sinan ölsün
deyirdi. Əslində, bu mahnının mətnində
müəllif öz adını çox açıq şəkildə
göstərib. Zaman-zaman mənasını
başa düşmədikcə biz onu təhrif edərək
oxumağa başlamışıq.
İndi isə
qayıdaq mahnının mətnindəki digər, necə deyərlər
"ziddiyyətlərə".
Nikolayevin acı və çarəsiz etirafı
Əvvəla,
onu qeyd edək ki, "Sarı Gəlin"
mahnısının qıpçaq versiyası 1800-cü illərin
sonunda Ukraynada yaşayan F.A.Nikolayev adlı xristian
qıpçağın dilindən qeydə alınıb. Eyni zamanda, həmin
vaxt F.A.Nikolayevin kifayət qədər yaşlı olduğu məlum
olur və o da məlum olur ki, F.A.Nikolayev ondan sonra kimlərinsə
bu dildə ("öz tilimiz" adlandırdığı
qıpçaq dilində) danışacağına ümidini
itirdiyini bildirir. Deməli, mahnının tarixi bir az daha uzaqlara gedib çıxır. O vaxtlara
ki, Qafqaz qıpçaqları ilə Dəsti-qıpçaq
qıpçaqları arasında sıx mədəni, mənəvi,
sosial-iqtisadi və s. əlaqələr mövcud idi. Yəni, Cənubi Qafqazda danışılan bir hekayət,
yaxud oxunan bir nəğmə şifahi şəkildə
yayılaraq Ukraynaya, Dnepr sahillərinə, hətta bəlkə
Dunay sahillərinə qədər yayıla bilirdi. Əks halda bu mahnının sözlərinin Azov ətrafında
yaşaması mümkün olmazdı. Beləliklə,
ortada isbata ehtiyacı olmayan bir həqiqət, aksioma var.
"Sarı Gəlin" bir qıpçaq
türküsüdür! Buraya qədər
söylədiklərimiz də dediklərimizi sübut edir.
Ancaq biz yenə də araşdırmamıza
davam edərək detalları aydınlaşdırmaqla bir də
mahnının mətnini özümüzə, yəni daxili
auditoriyamıza izah edək.
Saçın ucun hörməzlər
nə deməkdir?!
İlkin olaraq
mahnının birinci misrasından başlayaq. Hər iki versiyada demək
olar ki, birinci misra eynidir:
"Saçın ucun
hörməzlər" (Azərbaycan versiyası)
"Axız sat`ın
örmezler" (Qıpçaq versiyası)
Qədim
türklərdə insanların ictimai mənşəyi, sosial
statusu ilə bağlı olduqca maraqlı zahiri təzahürlər
var idi. Bunlar
özünü geyimdə, saç düzümündə,
silahda, məişət əşyalarında və s. büruzə
verirdi. Əslində indi də belədir.
Üzük taxmağın, hətta onu hansı barmağa
taxmağın, yaxud qadınların qaşlarını necə
düzəltmələrinin və s. öz xüsusi mənası
var. Sosial-ictimai mənşəyi və statusu müəyyənləşdirən
belə ünsürlərdən biri də saç idi. Qədim türklər həmişə uzun saç
saxlayarlardı. Uşaqlar yeniyetmə
yaşlarına çatdıqda isə qızlar oğlanlardan
fərqlənsin deyə qızların saçlarını
hörərdilər. Hətta bəzi
hallarda qızla-oğlanı "deyikli" elan etmək
üçün valideynlər uşaq vaxtı onların
saçlarının ucunu bir-birinə hörər, bir növ
talelərini bir-birinə bağlamış olduqlarını
bildirərdilər. Bu, əslində, indi də
Azərbaycanda mövcud olan filankəsin qızı ilə filankəsin
oğlu deyiklidir, yaxud beşikkəsməsidir ənənəsinin
qədim variantı idi. Konkret halda, yəni
tədqiq etdiyimiz mahnının mətnindən də
görünür ki, aşiqin məşuquna qovuşmaq
ümidi yoxdur. Məşuqə onun
üçün əlçatmazdır. Onların
saçı heç vaxt bir-birinə hörülməyəcək,
tale ulduzları heç vaxt birləşməyəcək.
Mahnıdakı həzin kədər və
ürək sızıldadan qəm də elə bu
ümidsizlikdir.
Novobeşevli qıpçaq Trandafilovun dedikləri
İzahımızı
gücləndirmək üçün yenə 1800-cü illərdə
Ukraynanın Novobeşev (Novobeşev- rusca yeni və
qıpçaqca beş ev söz birləşməsindən
əmələ gəlmiş toponimdir) məntəqəsində
yaşayan xristian qıpçaq İ.L.Trandafilovun dilindən
qeydə alınmış bir şeiri diqqətə təqdim
edək:
Todora edim de, - oldum Todur,
On et`i
yıl da çoban yürdüm.
Siya sat`ımı
ördürmedim,
Xızlığımı
da bildirmedim.
Şeirin müasir ədəbi
dilimizə uyğunlaşdıraq:
Todora idi, oldum
Todur.
On iki il
çoban getdim
Qara saçımı
hördürmədim,
Qız
olmağımı bildirmədim.
Şeir
hansısa səbəbdən mərhumiyyətlərə
düçar olmuş Todora adlı bir qızın dilindən
yazılıb.
Bu qız özünü Todur kimi təqdim edərək
çoban işləyir və bu illər ərzində
saçlarını oğlan kimi kəsdirir, onu
hördürmür ki, qız olduğu bəlli olmasın.
Bu şeir yuxarıda saçla bağlı
dediyimiz sosial-mədəni statusun bir sübutudur. Deməli, saçın ucunun hörülməsi,
yaxud, ümumiyyətlə, hörülüb-hörülməməsi
ilə bağlı aşiqin
narağatçılığı əsaslı imiş.
Eyni zamanda, "saçın ucun hörməzlər"
misrası ilə "səni mənə verməzlər"
misrası arasında birbaşa əlaqə var imiş. Mahnının illərlə bizə gizli qalan sirlərindən
birini beləcə açmış olduq.
İkinci sirr
isə mahnının qıpçaq versiyasının ikinci bəndinin
birinci misralarındadır.
"Sarı Gəlin"in başqa bir sirri, yaxud nə
üçün səkkiz qat...
Axız, saçın set`iz
xat
T`es birisin, bizqe sat.
Yəni,
Ay qız, saçın səkkiz
qat
Kəs birisin bizə sat.
Bu nə deməkdir? Niyə məhz
səkkiz qat? Böyük ehtimalla qat dedikdə
səkkiz hörük nəzərdə tutulur. Bəs bu səkkiz nədir? Niyə
indi də bəzi kəndlərimizdə hələ də
qızların saçını səkkiz hörük
hörürlər. Şüuraltı
yaddaşla bizə bunu diqtə edilən bu adəti hələ
də qorumağa bizi vadar edən nədir?!
Səkkiz
hörük və ya səkkiz qata keçmədən öncə
elə bayrağımızdakı səkkizguşəli
ulduzdan başlayaq. Lap elə istəyirsinizsə, xalı və
kilimlərimizdə olan səkkizguşəli naxışlara
diqqət edək. Bunların
hamısının bir mənası var. Bu da Oğuz xanın
24 oğuz boyuna dünyanı zəbt etmək
üçün verdiyi xəritənin koordinatları, istiqamətləridir.
O gündən bu günə qədər yaşayaraq nəhayət
bayrağımızda özünə yer tapıb. Bu səkkiz istiqamət 4 cəhəti şərq, qərb,
şimal, cənub və bunlar arasında olan 4 yarımcəhəti
simvolizə edir. Dolayısı ilə
türklərin dünya üzərində hakimiyyətini
simvolizə edir. Bu səkkiz qat, yaxud səkkiz
istiqamətin məhəbbət müstəvisinə transfer
edilməsinin mənası isə sevdiyinin ürəyinə
hakim olmaq mənasındadır. Yəni, sənin
qəlbinin tək hakimi mən olmaq istəyirəm. Burada məndən başqa heç kəsə yer
olmamalıdır, mənasındadır. Göründüyü
kimi, sevdiyi qızın saçları aşiqin məhəbbət
dünyasıdır və bu dünyanın təkbaşına
hakimi olmaq da onun arzusudur.
Mahnının
üçüncü kilid nöqtəsi isə artıq
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, nəqarətdə Sinan
sözünün anan, yaxud nənən sözü ilə əvəz
edilməsidir ki, bunu da izah etdik.
Sarı Gəlinin sarı olması simvolikdir, yoxsa həqiqət?!
İzah edilməsi
vacib olan düyün nöqtələrindən biri mahnıda
təsvir olunan qəhrəmanın Sarı Gəlin
adlandırılmasıdır. Niyə Sarı Gəlin.
Burada sarı simvolik rəngdirmi, simvolikdirsə
nəyi izah edir? Yoxsa elə qəhrəman
sarışın olduğu üçün Sarı Gəlin
adlandırılır. Araşdırmalarımız
belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki,
biz cəsarətlə, tərəddüd etmədən,
Sarı Gəlinin ailəsinin qıpçaq ailəsi kimi qəbul
edək. Qıpçaq yaxud poleves
sözünün mənası da elə sarı deməkdir.
Deməli, böyük ehtimalla sarı
sözü elə Sarı Gəlinin dəri piqmentasiyası ilə
(dərisinin rəngi) ilə bağlıdır. Bu versiyanı qüvvətləndirmək
üçün bir daha hadisənin, hekayənin
yaşandığı məkana üz tutaq. Refik Altunay gəzdiyi obaların Corux çayı
boyunca yerləşdiyini qeyd edir. Bəs
Corux nə deməkdir? Onun
qıpçaqlarla bir əlaqəsi varmı? Əvvəla qeyd etmək lazımdır ki,
"Corux" bir hidronimdir. Yəni
çay adıdır. Lakin bir qədər
daha diqqətlə yanaşsaq, bu sözün əgər belə
demək mümkündürsə, etno-hidronim olduğunu
görə bilərik.
Corux, çorlar, şorlar və Azərbaycan toponimləri...
Tarixçilərin
və türkoloqların ümumi qənaəti belədir ki,
çorlar yaxud şorlar hun-qıpçaq tayfalarıdır. Bu tayfaların yəni,
çorların yaxud şorların adı ilə bağlı
istər Azərbaycanda, istərsə də Türkiyədə,
istərsə də Sibirdə və Rusiya Federasiyasının
ən müxalif yerlərində çoxlu sayda toponimlər
var. Çor və şor sözünün fərqli tələffüzü
isə oğuz qıpçaq ləhcəsindəki fonetik dəyişmə
ilə bağlıdır. Məsələn, Azərbaycanın
mərkəzində və şərqində oğuzlar
üstünlük təşkil etdiyi üçün
şüyüd kimi tanıdığımız bitkiyə elə
şüyüd deyirlər. Qərbində
yəni, Gəncəbasarda isə hun-qıpçaqların nəsilləri
üstünlük təşkil etdiyi üçün
şüyüdə çüyüd deyirlər. Bu
canlı nümunədən də göründüyü kimi,
Rus türkologiya elmində şorlar kimi tanınan və
hazırda Novosibirskdə yaşayan və sayları 2 min olan
şorlar özlərinə çor yaxud "çor
kıjı" deyirlər. Deməli, Corux
çayının adı da qıpçaq çorlarla
bağlıdır. Azərbaycanda isə bu
söz şor şəklində işləndiyi
üçün Naxçıvan Muxtar Respublikasının
Şərur rayonunun adında və Şirvan mahalının
adında kök olaraq iştirak edir. Yerli
şərurlular öz rayonlarının adını Şəril
(Şortil) kimi tələffüz edirlər. Bu şoreli (Şor El) mənasını verir və
rayonun adı da etnonimdir. Şirvan
sözündə də şor komponenti vardır. Burada da şor kök kimi iştirak edir.
Şor+van (yəni Şirvan) burada şor yenə
şorların etnik adı Van isə "Dədə Qorqud"
dastanında işlədilən ban sözünün fonetik
deformasiyaya uğramış formasıdır. Dastanda
ağ-ban evlərdən bəhs edilir. Ban arxaik mənada
yaşayış yeri, məskəni, hazırkı mənada
isə evin örtüyü, üstü mənasında
işlədilir. Şorlarla bağlı,
başqa bir etnonim isə yuxarıda qeyd etdiyimiz Refik
Altunayın rast gəldiyi Əlinin mahalının
adıdır. Altunay Əlinin Oxçu kəndindən
olduğunu bildirir. Biz isə bu kəndin
Tarixi Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan
Respublikasının) Amasiya rayonunda olduğunu qeyd etmişdik.
Amasiya rayonunda Şörəil adlı mahal var
idi və bu mahal
Sarı rəngi digər dastanlarımızda...
Hələliksə
sarı rəngi ilə bağlı dastanlarımıza
müraciət edək. Bütün türklərin ana dastanı
olan "Dədə Qorqud" dastanımızda boylardan biri
"Qanlı Qoca oğlu Qanturalı" boyudur. Elə buradaca tarixçilərimizə və ədəbiyyatçılarımıza
bir irad tutmağı lazım bilirəm. Dastandakı
boy Kanqlı Qoca oğlu Kanq Turalı
adlandırılmalıdır. Elə
orijinalda da belədir. Kanqlar isə türk
boyudur və hazırda Azərbaycanda kəngərlilər kimi
tanınırlar. Ancaq mən Almatı şəhərində
özünü kanq kimi tanıyan canlı kanqla (posportunda
qazax yazılıb)
"Danışməndnamə" dastanında xristian
qıpçaqlar
"Hər bir
xalq öz milli mədəni yaddaşı qədər
mövcuddur, yaxud Akdamar erməni kilsəsidirmi?" adlı məqaləmizdə
Trabzonda çarlıq qurmuş xristian qıpçaqlardan bəhs
etmiş onların hökmdarlarının adının Tadik
olduğunu və bu ada Orxan Yenisey abidələrində,
Göytürk mətnlərində də rast gəlindiyini
vurğulamışdıq. Hətta
"Danışməndnamə" dastanından sitat gətirərək
bu xristian qıpçaqların yunanlarla bərabər
Aybastı yaylasında (indiki Ordu şəhəri
yaxınlığında, Türkiyədə) səlcuqlu sərkərdəsi
Məlik Danışmənd Qaziyə qarşı
vuruşduğunu, birləşmiş qıpçaq-yunan
ordusuna rəhbərlik etdiyini bildirmişdik.
"Oğuz Xan" dastanında
qıpçaqların anası necə təsvir edilir?
Gəlin elə
buradaca başqa bir dastanımıza müraciət edərək
qıpçaq və sarı rəngi arasında olan
bağlılığı aydınlaşdırmağa
çalışaq. Bu mötəbər mənbə
"Oğuz Xan" dastanıdır. "Dastanda
qeyd edilir ki, bir gün Oğuz Xan meşədə ov edərkən
birdən gölün ortasında bitmiş bar ağacın
koğuşunda bir qız görür. Qızın
gözü göydən daha göy, saçları sarı, dəniz
kimi dalğalı, dişləri inci kimi idi. Oğuz Xan bu qızla evlənir. Dastanı
davam etdirmədən dərhal mövzumuza aid olan məqamlara
diqqət edək. Deməli, mavi
gözlü, sarışın qız ağac koğuşunda
oturmuşdu. Bu koğuş
sözünün arxaik türkçəmizdəki forması
"qopuçuq"dur. Bütün
tarixçilər və türkoloqlar da qıpçaq
sözünün məhz "qapucuq", yəni koğuş
sözündən törəndiyini mübahisəsiz qəbul
edirlər. Deməli, ilkin mənbədən
başlayaraq qıpçaqlar sarı rəngi ilə
bağlı olublar. Çünki
saçları və sifətləri sarışın idi.
Elə ruslar da qıpçaqlar ilə rastlaşanda
onları bu keyfiyyətlərinə görə
sarışın (poloveç) adlandırıblar. Sarı Gəlin də qıpçaq qızı
olduğu üçün sarışın idi və mənsub
olduğu kökün keyfiyyətlərini
daşıyırdı. Yəni, burada
abstarktizmə ehtiyac yoxdur. Sarı Gəlin
Günəş-zad deyil. Elə indi də
türk kişilərinin çox sevdiyi sarışın
gözəldir.
"Sarı Gəlin" ermənicə
necədir?!
Yaxşı bəs
"Sarı Gəlin"ə sahib çıxmaq istəyən
ermənilər heç özlərinə sual vermirlərmi
ki, nəyə görə bu mahnını türkcə
yazıblar?! Axı hər xalqın
yaradıcılıq nümunəsi öz dilində olur.
Bu suala qoy ermənilər və onları
müdafiə edənlər cavab versinlər. Çünki bu cavab necə olsa da sadəcə
absurd olacaq.
Biz isə ermənilərin
əvəzindən də zəhmət çəkib
onların dilində Sarı Gəlinin necə olduğunu dəyərli
oxucularımızın diqqətinə
çatdıracağıq. Ermənilər (haylar)
sarıya- "değn" deyirlər, gəlinə isə
"hars". Əgər çox
xoşları gəlirsə, gedib özlərinə
"değn hars" mahnısı yaratsınlar.
"Sarı Gəlin" isə
bizimdir!
Elə indi də mahnılarımız təhrif edilir
Əslində
bu gün də mahnılarımızın sözləri
müğənnilərimiz tərəfindən çox
hallarda təhrif olunaraq oxunur. Təəssüflə
qeyd etməliyik ki, "İrəvanda xan qalmadı"
adlı xalq mahnımız əvvəllər "İrəvanda
xal qalmadı" şəklində təhrif edilirdi. İndi isə çox hallarda "Qarabağda xal
qalmadı" kimi oxunur. Bu qətiyyən
yolverilməzdir. Çünki xalq
mahnıları konkret tarixi şəraitdə yaranmaqla
dövrün hadisələrini özündə lokalizə
edir və informasiya mənbəyi rolunda çıxış
edir. Məsələn, "İrəvanda
xan qalmadı" mahnısı İrəvan
xanlığının süqutunu və oradakı dəhşətli
köçü özündə əks etdirir. Sonralar da bir başqa aşıq sevgilisinin
köç etməsini, özü üçün şəxsi
müstəvidə faciə sayaraq onu İrəvan
köçünün faciəsinə bənzədir. "Gilavar"
havası üstündə aşıqlarımızın
oxuduğu mahnının sözləri aşağıdakı
kimidir:
Ay ağalar, gedənə
bax, gedənə
Məni
gözü yaşlı qoyub yar gedir.
Yüklənibdir qəflə,
qatır, barxana
Elə bil ki,
külli İrəvan köçür.
Bütün
bunlar olduqca maraqlı və xüsusi tədqiqat tələb
edən mövzulardır. Ona görə də,
milli-mədəni sərvətlərimiz olan, mənəvi
dünyamızın bütün atributlarına, o cümlədən,
mahnılarımıza olduqca həssas yanaşmalı,
onları təhrif etməməli, yeri gəldikcə izahedici
fikirlər söyləməklə yaddaşımızı təzələməliyik.
Əks halda "Sarı Gəlin"
mahnısını izah etmək üçün xüsusi tədqiqat
apardığımız kimi digər
mahnılarımızın da bizə aid olduğunu isbat etmək
üçün bu zəhmətə qatlaşmalı
olacağıq. O da özümüzdə fədakarlıq
və milli təəssübkeşlik tapsaq.
Qeyd: Bu araşdırmanı
tamamlamaq üçün dörd ölkənin Türkiyənin,
Qazaxıstanın, Ukraynanın və Azərbaycanın arxiv
materiallarından istifadə etməli oldum. Qazaxıstanın
Ekonomika və Konsoltinq Universitetinin kitabxanasından qazax
dostlarım mənə dəyərli məlumatlar göndərdilər.
Ancaq bununla yanaşı, axtardığım mənbələri
tapmağıma məncə "Sarı Gəlinin ruhu"
kömək oldu. Əks təqdirdə illərlə
axtarsan belə bəzən lazımi məlumatı əldə
edə bilmirsən. Bu dəfə isə
sanki axtardıqlarımın özü gəlib məni
tapırdı. Ruhun şad olsun qıpçaq
qızı "SARI GƏLİN"!
Hikmət Babaoğlu
Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 8 yanvar.-
S.5-8.