Cəfər Cabbarlı və milli kino sənətimiz

O, qeyri-professional bekar rusların, yəhudu və ermənilərin Azərkinoya gətirilməsinə etiraz edirdi

Cəfər Cabbarlı müxtəlif sənət sahələri ilə məşğul olmasına, hətta rəsmi sənədlərində onun jurnalist kimi təqdim edilməsinə baxmayaraq şair, nasir, tərcüməçi, kinossenariçi, hər şeydən əfzəl dramuturq və teatr xadimi idi. O, teatrın bədii hissə müdiri və teatrı repertuarla təmin edən dramaturq və hətta teatrın rejissoru kimi 20-30-cu illərdə elə böyük nüfuza malik idi ki, onun digər sahələrdə gördüyü ciddi işlər dramaturq, rejissor və teatrşünas Cəfər Cabbarlının möhtəşəm fəaliyyəti fonunda kölgədə qalırdı. Belə diqqətəlayiq sahələrdən biri Cəfər Cabbarlının kino yaradıcılığı idi. Heç şübhəsiz ki, Cəfər Cabbarlı Azərbaycan kino sənətinin banilərindən biridir. Öncə nəvəsi Qəmər Seyfəddin qızının bir mülahizəsinə nəzər salaq: «Uzun müddət Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri işləyən professional dramaturq o vaxt yenicə inkişaf edən kino sənəti ilə çox maraqlanırdı. 1928-ci ildə Bakı kino fabrikində M.F.Axundovun vəfatının 50 illiyi münasibətilə «Hacı Qara» əsərinin motivləri əsasında «Sona» adlı kino filmi çəkilir… «Sevil» filmi 1929-cu ildə Cəfər Cabbarlının ssenarisi əsasında çəkilmişdir. Bu film Azərbaycan kinematoqrafiyaçılarının qadın hüquqsuzluğuna, qadın əsarətinə ilk etiraz səsi idi.»

Cəfər Cabbarlı Azərbaycan kino sənətinin mahir təşkilatçısı, ilk ssenariçisi və ilk rejissorlarından biri idi, kinoya sadəcə nüfuzlu bir teatr və mədəniyyət xadimi kimi gəlməmişdi. O, 1925-27-ci illərdə aktyor və kinorejissor kurslarında oxumuşdu. Kinonun problemləri Cəfəri təkcə bir yazıçı kimi deyil, həm də bir mədəniyyət xadimi, vətəndaş kimi həmişə narahat etmişdir. O, kinoya çox ciddi münasibət bəsləyir, böyük gələcəyinə inanırdı.

XX əsrin 20-30-cu illəri, yəni Cəfər Cabbarlının çoxşaxəli fəaliyyət göstərdiyi dövr kino sənətimizin təşəkkül dövrü idi. Obrazlı desək kino – XX əsrin möcüzəsi yeni bir həyatla üz-üzə gəlmişdi. Bu, kino tarixində səssiz kino dövrü idi. Azərbaycanda ilk səsli bədii film 1936-cı ildə S.Mərdanov və B.Barneqin çəkdiyi «Mavi dənizin sahilində» əsəri idi. Bir neçə il sonra məşhur «Kəndlilər» və «Bakılılar» filmləri meydana çıxdı. Amma Cabbarlı həmin filmləri görmədi.

30-cu illərin filmləri, artıq qeyd etditimiz kimi, yeni həyatın sürətli inkişafından doğan mövzu və problemləri əks etdirirdi. Kinoşünas A.Kazımov bu dövr kino sənətimizin təşəkkülü ilə bağlı çoxsaylı faktlardan 3-nü fərqləndirir:

«Xalq Komissarlar Sovetinin 5 mart 1923-cü il tarixli xüsusi dekreti ilə fotokino şöbəsi əsasında Mərkəzi Dövlət Kino Müəssisəsi Xalq Maarif Komissarlığının Azərbaycan Foto Kino İdarəsi – AFKİ yaradılır; 1923-cü il sentyabrın 12-də «Qız Qalası» 2 seriyalı bədii filmin çəkilişinə başlanır. «Bu film Şərqdə müstəqil kinematoqrafik həyatın inkişafına doğru ilk addım idi». Həhayət, «30-cu illər» Azərbaycan kinosunda aparılan əsas xətt – müasir mövzu ilə daha çox bağlı olmuşdur. Bu da səbəbsiz deyildi. Çünki respublikada təzə həyat qurulur, əməyə münasibət dəyişir, əsrlərdən bəri formalaşan məişətimizdə ictimai həyatın yeni formaları öz təsdiqini tapır, adamlar arasında yeni münasibətlər yaranırdı.»

Bu dövrün filmlərində yeni zəmanənin – sosializm quruculuğunun tarixini əks etdirən, «mədəni inqilab»ın tələblərinə cavab verən mövzular yer alırdı. Şəhərin sənayeləşməsi, kənd təsərrüfatının kollektivləşməsi, emansipasiya – qadın azadlığı bu mövzuların əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirirdi. 1924-cü ildə kinorejissor Ş.Mahmudbəyov AFKİ-yə sədr təyin edilir. Bununla da kino fabriki həm təşkilati cəhətdən, həm texniki-təchizat, həm də kadr potensialı baxımından möhkəmlənir. C.Cabbarlı kinoya gəldiyi dövrdə 20-ci illərin ikinci yarısında Azərbaycan kino sənəti belə bir arsenala, mədəni-tarixi kontekstə malik idi. Onun kino fəaliyyəti üç istiqamətdə başlandı: kinoşünas, ssenariçi və kinorejissor! Bu sıraya onun kino təşkilatçılığını da əlavə etmək olar.

C.Cabbarlı kinoya ssenariçi kimi gəlir. 1928-ci ildə öz böyük sələfi, dramaturgiyamızın banisi M.F.Axundzadənin «Hacı Qara» komediyasının motivləri əsasında «Sona» bədii filminin ssenarisini yazır. Bununla da o, Azərbaycanın ilk milli kino ssenariçisi (Q.Seyfəddin qızı) kimi meydana çıxır. C.Cabbarlı ssenaridə dövrünün yəni, «mədəni inqilab» epoxasının tələblərinə uyğun olaraq qadın azadlığı – emansipasiya problemini ön plana çəkmişdi. Həmin istiqamətdə 1924-cü ildə «XX əsrin 20-ci illərində müasir həyatı təsvir edən ilk bədii film» (A.Kazımzadə) «Bayquş» ekran əsəri yaradıldı, bir il sonra isə P.Blayinin ssenarisi əsasında A.M.Şərifzadə dini fanatizmə qarşı mübarizə mövzusunda «Bisimillah» filmini lentə aldı.

20-ci illərdə çəkilmiş ilk ikiseriyalı səsziz bədii filmlərdən biri C.Cabbarlının «Qız qalası» poeması əsasında yaradılan «Qız qalası haqqında əfsanə» filmi idi. «Qız qalası» əfsanə poeması «Maarif və mədəniyyət» jurnalında (1923 H 4-5, 1924 H 2-3) çap olunduqdan dərhal sonra kinematoqrafın diqqətini cəlb etdi. «Bu film əvvələr rəssam kimi tanınmış Z.Ballyuzekin kinoda ilk rejissor işi idi. Sonradan o, rejissorluğu atmış, kino rəssamlığı ilə məşğul olmuşdu. Filmin ssenarisini N.Breslov-Lure yazmışdı. Ssenarinin süjet xətti, hadisələrin inkişafı, xarakterlər və obrazlar C.Cabbarlının «Qız qalası» poemasında olduğu kimi qalsa da ssenariçi poemanı sovet ideologiyasına tabe etdirmək fikrinə düşmüş və bunu gerçəkləşdirmiş, obrazların adlarını da dəyişdirmişdi. Keçmişə nifrət oyatmaq üçün Vaqram Panazyanın oynadığı Səməd xan (Qaytəmir) tamaşaçıya qaniçən və şərəfsiz bir şəxsiyyət kimi təqdim olunur. C.Cabbarlının kino sahəsində ilk ciddi addımı «Sevil» filmi ilə bağlı idi. Filmin rejissorları Amo Bek-Nazarov və Q.Braginski, ssenari müəllifi C.Cabbarlı idi. Ədibin həyat yoldaşı Sona xanımın xatirələrindən öyrənirik ki, C.Cabbarlı həm də filmin çəkilişində ikinci rejissor kimi iştirak edib.

C.Cabbarlını bir kinoşünas kimi təqdim etməzdən öncə, «Almaz» filmi üzərində dayanmağa dəyər. 1933-cü ildə C.Cabbarlı «Mən «Almaz» ssenarisini nə üçün yazdım?» adlı məqalə qələmə alıb qeyd edirdi ki, təhsil almış qızlar qəzalara işləməyə getmirlər. Ədib məqalədə bunun üç əsas səbəbini göstərir: varlı və ziyalı ailələrindən olan qızlar işləməyə ehtiyac hiss etmirlər; qız məktəbi bitirib birdən ərə gedir, cavan ər-arvad bir-birindən ayrıla bilmir; qızını könülsüz oxumağa buraxan dindar ata və meşşan ər onu qəzaya göndərmir.

Cabbarlıya görə bunun nəticəsində də toqquşmalar baş verir, qız icazəsiz ailəni, əri tərk edib işləməyə getməli olur: «İstəyirik ki, qızlarımızda ictimai işə həvəs oyadaq, onların mübarizlik iradəsini və cürətini artıraq. Hamı Almazı sevəcək və onunla ayaqlaşmağa çalışacaq. Almazın cəsarəti, möhkəmliyi ağır dəqiqələrdə belə qızlar üçün təskinlik və ilham mənbəyi olacaqdır. Bundan əlavə birlikdə götürülən bütün bu məsələlər bizdə köhnə yaşayışa qarşı yeni, işıqlı mədəni kollektiv həyat uğrunda mübarizənin necə başladığını və getdiyini də təsvir etməyə çox kömək edəcək.»

Bəzən Cəfər Cabbarlı sovet ideologiyasının kəshakəs vaxtı elə cəsarətli fikirlər söyləyirdi ki, bu sözlərə görə adama asanlıqla bir pantürkist damğası vurmaq olardı. Dediklərinin arxasında C.Cabbarlının böyük nüfuzu dayanırdı. C.Cabbarlı məhz öz nüfuzuna güvənərək bir yazısında qeyri-professional bekar rusların, yəhudu və ermənilərin Azərkinoya gətirilib onlara havayı pul verilməsinə açıq-aşkar və cəsarətlə etiraz edirdi: «Dəvət olunmuş mütəxəssislər bir qayda olaraq zəifdir. Axı heç bir təşkilat öz yaxşı işçilərini əldən buraxmaz… Öz sənətlərini bilməməkdən əlavə bu işçilər ümumiyyətlə, tanımadıqları mühitə düşdüklərinə görə daha da çaşbaş qalırlar…» Əlbəttə, C.Cabbarlının diqqət cəlb etdiyi bu məsələ də çox ciddi idi. Gəlmə millətdən olan rejissor türk-azərbaycan tarixini, həyat tərzini, adət-ənənələrini, dinini, nəhayət milli psixologiyasını bilmirdi. C.Cabbarlı fikirlərini faktlarla deyirdi, «Birinci komsomolçu» və «Gilan qızı» filmləri timsalında əsaslandırırdı. Beləliklə, C.Cabbarlı peşəkar rejissor problemini qaldırırdı. Bu zaman isə Azərkino Moskvada işsiz qalmış operator İ.S.Frolovu özünün etirazına baxmayaraq zorla rejissor təyin edir. «Axı mən rejissor olmamışam, özü də ümumiyyətlə, həm operator, həm də rejissor işinin bir yerdə apara bilmərəm. «Eybi yox, eybi yox İvan Sergeyeviç, Siz elə gözdən pərdə asmaq üçün özünüzü göstərin, sonra bir adam taparıq». Və Medvedevi tapdılar…

Nəticədə «Birinci komsomolçu» filminin doxsan faizi çəkildikdən sonra çəkiliş dayandırılır. Səbəbi? «Filmin ssenarisi üzərində işləyən üç qrupun heç birində bir nəfər də türkün olmaması belə bir sonluğa gətirib çıxardı ki, ssenarini təsadüfənmi, qəsdənmi oxuyan elə ilk türk, dəqiq desək, Əli Məmmədov türk qadınını ssenaridə nəzərdə tutulan şəkildə çəkməyi «qadağan etdi» (s.256). Beləliklə, yenə də C.Cabbarlı eyni prinsipiallıqla türk ssenariçi və türk rejissor problemini irəli sürür. Bu məqaləsində C.Cabbarlı ümümiyyətlə, milli kino kadrları məsələsinə qlobal şəkildə yanaşırdı. O, dəqiq fakt gətirir: «Azərkinonun 125 işçisindən yalnız 15-i türkdür, onların da əksəriyyəti dülgər, kuryer və s… Azərkinonun rəhbərlərinə sual verəndə: nə üçün sizdə, fabrikin nəzdində yerləşən mətbəədə dörd mürəttibdən biri də türk deyil və türk yazıları bu dili bilməyənlər tərəfindən elə təhrif olunur ki, «gözəl qızlar» «gözəl qozlar» kimi yazılır, onlar cavab verirlər ki, türk mürəttibləri yoxdur, burada isə türk mürəttibi özü üçün gəzir və nərd oynayır. Soruşanda ki, nə üçün Sizdə türk qadını rolunda türk qadını çəkilmir, deyirlər ki, türk qadınları yoxdur. Lakin elə buradaca, fabrikdə türk qadını Orucova makinaçı işləyir» Nəhayət, C.Cabbarlı Azərkinoda bərbad vəziyyətdə olan, başlı-başına buraxılmış maliyyə probleminə toxunur. Böyük təəssübkeşliklə xalqın pulunun göyə sovrulmasını ürək ağrısı ilə qeyd edir: «Qoy bir neçə yüz min manat da Azərkinonun toyuq korluğu ucbatından puç olsun. Axı indiyədək yüz minlərlə (bəlkə milyonlarla!) manat pul itib-batıb və ortada heç bir az-çox layiqli məhsul yoxdur. Lakin bizi bir şey narahat edir. Azərbaycan kino sənətini mənəvi və təşkilati iflas faktı qarşısında qoyaraq, onu ümumiyyətlə, məhv edən bu prinsipial səhvin bütövlükdə təkrar olunması təhlükəsi qalmaqdadır».

Göründüyü kimi C.Cabbarlı Azərbaycanda milli kino sənətinin təşəkkülü ilə bağlı beş konseptual problemi mədəni-tarixi dövrün kontekstində təqdim edir və hər birinə də tutarlı açıqlama verir. Azərkinonun düzgün yolda olmadığını qeyd edən ədib onun nəticələrinin formaca milli, məzmunca sosialist mədəniyyətin tarixi inkişafına zərbə vurduğunu qeyd edir: «Hardansa dəvət olunmuş rejissorlar və aktyorlar bir neçə yüz manat pulu havayı yerə xəcləyərək çıxıb gedirlər və Azərkino həm məhsulsuz, həm də işçisiz qalır. Bu faciə Ümumittifaq İncəsənət Qlimpiadasında bütün kəskinliyi ilə üzə çıxdı, burada Azərkinonun rüsvayçılığı o dərəcəyə çatdı ki, onun il ərzində bircə müstəqil film də meydana çıxara bilmədiyi məlum oldu».

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 6 aprel.- S.13.