«Vərqa və Gülşah» dastanının miniatürləri

«Vərqa və Gülşah» illüstrasiyaları silsiləsi türk xalqlarının miniatür sənətinin ilkin nümunəsidir. Onun mövzuları mənbəyini Qədim Şərq incəsənətindən götürür. Taxt-tac, ziyafət, məişət janrı süjetləri ilə yanaşı müharibə, əslində hərbi məşq olan ov, şəhərlərin, qalaların mühasirəsi səhnələri, orduların savaşı, əfsanəvi və tarixi qəhrəmanların döyüşünü əks etdirən döyüş mövzusu da mövcud idi. Əhəmiyyətinə görə, hətta üstün mövqe tuturdu.

Divar naxışları, relyeflər, tətbiqi-dekorativ məmulatları üzərindəki təsvirlərdən bizə məlum olan təşəkkül tapmış stereotiplər onların əsrlər boyu ənənəyə tabe olması və dəyişməzliyinə dəlalət edir.

Müsəlman Şərqində, məsələn, kitab miniatür sənəti inkişafının ən ilkin mərhələsində, ərəb-Mesopotamiya məktəbinin əsərlərində döyüş janrı mövcud deyildi, mexanika, botanika, farmakologiya, təbabət üzrə elmi əsərlər və ya Xəririnin «Məkamlar» kimi məşhur bədii əsərləri illüstrə edilirdi. Orta əsrlər İslam təsviri sənətində döyüş janrının tarixi XIII əsrin yeganə tam əlyazması olan Əyukinin «Vərqa və Gülşah» poemasına işlənmiş miniatürlərdən başlanır. Hələ də qədim stereotiplərə tabe olan sənətkar bəzi miniatürlərdə donuqluğu rəf etməyə çalışır, kompozisiyaya əlavə personajlar daxil etməklə səhnəni inkişaf etdirir və zənginləşdirir.

Türk dilində müxtəlif dövrlərdə yaradılmış üç variant mövcuddur. Birini 1371-ci ildə Azərbaycan dilində şair Yusif Məddah, ikincisini XVI əsrdə şair Mostarli Diyayi yaradıb. Üçüncüsünü isə Azərbaycan şairi Məsihi şah Abbasa həsr edib. Bu da əfsanənin türk dünyasında olduqca məşhur olduğuna dəlalət edir. İstanbul Topqapı muzeyində saxlanan əlyazma 70 vərəqdən, yəni 140 səhifədən ibarətdir, gözəl «nəsxlə» yazılmışdır, miniatürlərin keyfiyyəti isə sifarişçinin şah nəslindən olmasına dəlalət edir. Miniatürlərin miqdarı heyrət doğurur: 71 miniatür poemanın ən əhəmiyyətli məqamlarını təfsilatı ilə illüstrə edir və təsvir materialları üzrə məzmunla tam həcmdə tanış olmaq imkanı yaradır. Miniatürlərin əksəriyyətində surət çıxaranlar və sənətkar tərəfindən verilmiş izahlar mövcuddur, habelə sonradan daha bir nəqqaş personajlarını başları üzərində adlarını yazaraq onları müəyyənləşdirib. Bu, macəralar, müharibələr poemanın sonunda xoşbəxtliklə nəticələnən, taleyin gözlənilməz dönüşləri ilə zəngin məhəbbət romanıdır. İllüstrasiyaların müəllifi ən maraqlı epizodları seçir, personajların psixoloji xassələrinin isə üstündən keçir. O, həvəslə göz yaşlarını, fəryadı, qətlləri əks etdirir, duyğuları göstərməkdən vaz keçir, yəni təkcə zahiri həyəcan təzahürlərini təsvir edir.

«Gülşah Rəbi ilə döyüşə çapır» miniatürünün həlli olduqca maraqlıdır və «Rəbi ben Adnan Vərqanı öldürmək üçün Gülşahı buraxdıqda, Gülşah zirehlərini geydi, qılıncını qınında bərkitdi və əlinə nizə aldı» beytlərinə uyğun gəlir. Sonrakı dövrlərin nəqqaşı səhvən Gülşahın adını Rəbinin başı üzərində qeyd edib. Burada başqa rəy ola bilməz, çünki mətnə görə Gülşah Kufi ipək örtüyünə bürünüb. Vahid üfüqi xətt üzrə sənətkar iki müxtəlif hərəkəti və məkanı: sağda Gülşahın varid olduğu şəhəri, solda uzaqlaşan Rəbini yerləşdirir. Hər hissənin müstəqilliyini nəzərə çapdırmaq üçün sənətkar onları iki paralel xəttlə ayırır.

«Gülşah Rəbinin ordusuna yanaşdı» miniatüründəki növbəti həyəcanlı və psixoloji cəhətdən dolğun epizod, mətndə olduğu kimi kifayət qədər təmkinli və soyuq şərh edilib: «Bu parlaq gözəl at belində yola düşdü. Rəbinin ordusu qarşısına yetişəndə vəziyyətə bələd olmaq üçün hərəkətsiz donub qaldı, çünki hiyləgərlik cəhətdən çox qüdrətli idi.» Gülşah, Vərqa və Rəbi sağdan sola başları üzərindəki yazılarla işarələnib.

«Gülşahla Qalibin əlbəyaxa vuruşu» miniatürü böyük maraq kəsb edir, burada Qalib atın başını bədənindən ayırır, qız isə Qalibin atının qabaq ayaqlarını dizdən yuxarı çapır». Bütün bu təfsilatı, o cümlədən digər şərhləri də biz miniatürdə seyr edirik: «O, qızı iki əlli kəmərindən tutdu, qız isə qızmış fil kimi onu özünə tərəf dartdı.» Solda, atdan yuxarıda Qalibin əlbəyaxa döyüşdən qabaq atdığı nizə və şəmşiri (əyri qılınc), sağda yuxarıda Gülşahın yerə atılmış qalxan və qılıncı təsvir edilib. Əlamətdardır ki, sənətkar silahların təsvirində mətnə dəqiqliklə riayət etmir, tez-tez «şəmşir», tiq (qılınc) və xəncərin yerlərini dəyişdirir.

Heyvanların şərhini də həmin şərtilik fərqləndirir. Demək olar ki, bütün miniatürlərdə atlar yan görünüşdə verilib. Onların yalı çəngə-çəngə boyunlarına səpələnib, bir çəngə isə alını örtür. At sakit durubsa, dörd dırnağı da yerdədir, dizləri düzdür, başı isə yana əyilib. Bəzən at şahə qalxır, başını dik qaldırır və ya yana əyərək kişnəyir. Əgər at asta gedirsə, iki ayağı yerə möhkəm dirənib, ikisinin yalnız dırnaqlarının ucu yerə dəyir. At döyüşün gərginliyindən arxaya çömbəlibsə, onun iki arxa qılçası paralel surətdə bükülüb, dırnaqları tamamilə yerdədir, bu zaman iki qabaq qılçası düzbucaq şəklində bükülərək atın altına qısılıb. İnsanlar və heyvanlarla yanaşı təsvir sisteminin şərtiliyinə dəlalət edən üçüncü sübut peyzaj ünsürləridir. Miniatürlərdə verilən peyzaj ən bəsit, ən yığcam formadır. Məsələn, torpağın hüdudları dəqiq çəkilməyib, bütövlükdə yer və göy təsvirlərinə olduqca az təsadüf etmək olar. Miniatür kompozisiyasında simmetriya qanunu, hissələrin tarazlığı əsas götürülür.

Bəzi miniatürlərdə simmetriya oxu olduqca aydın işarələnib. Bu – altında sevgililər Vərqa və Gülşahın qucaqlaşdığı hündür ağac və ya üzbəüz çapan Vərqa və Rəbini ayıran sərv kimi ağac da ola bilər, halbuki mövzunun əsasını burada qəhrəmanların döyüşü təşkil edir. Maraqlıdır ki, rəssam Əbd əl – Mumin simmetriya oxunu nəzərə çarpdırmaq məqsədilə bəzən kompozisiya çərçivəsini hər hansı təsvir ünsürü ilə işarələyir. Miniatürdə mərkəzdə duran sərv açıq aşkar kompozisiya çərçivəsinin yuxarı hüdudundan kənara çıxır.

Bəzən simmetriya oxu heç də o dərəcədə aşkar və gözə çarpan olmur. Məsələn, «Rəbi Banu Şeybə tayfasının ordusuna qalib gəlir» səhnəsindəki dekorativ kolun bu rolu oynaması faktı, demək olar ki, nəzərə çarpmır. Bu işarələnməyə də bilər, bu halda təsvirlərin tarazlığı özlüyündə kompozisiyanın simmetriyasını müəyyən edir. Məsələn, «Qaliblə Gülşahın təkbətək döyüşü» miniatürünün hər iki tərəfində, sağda və solda gəbərmiş və şikəst edilmiş atlar, habelə yerə atılmış silah təsvir edilib. Sağdakı atın üzərindəki boşluğun əks tərəfdəki boşluqdan böyük olması, kütlələri tarazlaşdırmaq üçün rəssamı qalxan təsviri əlavə etməyə vadar edir. Poemanın mətni ilə onun illüstrasiyaları arasındakı əlaqələr üç səviyyə təşkil edir: bu, sənətkar üçün bilavasitə mənbə olan süjet xətti, hadisə ilə onun təsviri arasında uyğunluq, poema qəhrəmanlarının sözlə təsviri və rəsmi arasındakı əlaqədir. Nəhayət, rəssam Əbu əl – Mumin və poemanın müəllifi Əyukinin əldə rəhbər tutduğu qaydalar arasındakı daha çox vasitəli olsa da, heç az gerçək olmayan əlaqədir. 71 miniatürdən ibarət silsilə boyu rəssam illüstrə etdiyi mətnə tam etinasızlıqla yanaşır. Hətta miniatür, mətnindəki epizoda uyğun olsa belə, bu yalnız müəyyən arxetipin, poema mətninə əhəmiyyətli sürətdə təsir etməyən kompozisiya həlli variantlarıdır.

Kulturoloji planda ədəbi və təsvir estetikasının paralelliyinə, qavrama vəhdətinə bundan uğurlu nümunə tapmaq çətindir. İncəsənət tarixçisi üçün bu kitab sənət abidəsi kimi ona görə dəyərlidir ki, şairlə rəssamın əsərə yanaşma eyniliyi poemanın zahiri laylarında, süjetində deyil, onun qaydasında, dilindədir. Poema əlyazmanın tərtibatından 2 əsr əvvəl yazıldığından, təsvir dilinin, onun poetikasının əsasən poemanı dili ilə eyni olduğundan təsvir qəliblərinin möhkəm sabitliyi ilə üzləşdikdə onların qədim, yəni «Vərqa və Gülşah»ın yazıldığı dövrə müvafiq olduğunu güman etmək olar. Təsvir qaydasının qədimliyini, poema süjetlərinin xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq, kompozisiya sxemlərinin miqdarının 3-4-dən çox olmayan ifrat dərəcədə say məhdudluğuna dəlalət edir. Əlyazmanın müəyyənləşməsi məsələsində rəylər müxtəlifdir. Rəssamın «Əl Xoyi» ləqəbinə istinad edən Azərbaycan tədqiqatçıları A.Qazıyev və K.Kərimov miniatürləri, güman ki, haqlı olaraq bizim incəsənətin nümunələri hesab edirlər. Türk tədqiqatçıları Əhməd Atəş, habelə Kamal Özərgin üslubuna görə onu XII-XIII əsrlərin Anadolu əlyazmalarına daha yaxın sayırlar. Qrube onun üslubunu Turfan Bəzəklik (Şərqi Türküstan, Uyğurstan) məbəd freskaları üslubu kimi müəyyən edir.

«Vərqa» miniatürlərinin ənənələrinin qədim əsrlərdən gəldiyini, poemanın yazıldığı dövrü, yəni XI əsrin əvvəlini, xüsusilə Səlcuq dövründə türkdilli xalqların, o cümlədən Anadolu və cənubi Azərbaycan arasında olan daimi sıx əlaqələri nəzərə alsaq, böyük imperiya olan Səlcuq səltənətinin vahid üslubunun mövcudluğunu güman edə bilərik.

Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adı çəkilən G.Özərgin Konya mədrəsələrindən birində Konya qazısı İzzətdin Məhəmməd ər Razinin 651/1253-cü ildə tərtib etdiyi «Vəqfnamə» əlyazmasını aşkar edib. Sənədi təsdiq edən 50 imza arasında «Əl şeyx Məhəmməd əl Xoyi» imzası onun diqqətini cəlb edir. Bu çox güman ki, nəqqaş Əbd əl Muminin adıdır.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 11 aprel.- S.13.