Sandro Axmeteli – inqilabçı və avanqard

Gürcü rejissoru Azərbaycan sənət ustaları ilə də dostluq edib

«Peşmançılıq» filmində bir obraz var: rəssam Barateli obrazı. Filmin rejissoru Tengiz Abuladzenin fikrincə bu obrazın prototipi bir deyil, üçdür. Bu barədə rejissor özü «Literaturnaya qazeta»ya müsahibəsində belə demişdir: «Mənim kinostudiyaya yolum həmişə bir neçə küçədən keçirdi. Bu küçələr görün, kimlərin adını daşıyır: görkəmli rejissor Sandro Axmetelinin, dirijor Yevgeni Mikoladzenin və bir də görkəmli partiya xadimi Mammi Oraxelaşvilinin. Və bu küçələrdən keçə-keçə istər-istəməz onların faciəvi taleyini düşünməli olurdum: elə adamlar ki, vaxtilə haqsız tutulmuşdular, haqsız işgəncələrə düçar olmuşdular və sonralar bəraət qazanmışdılar».

Rejissor Aleksandr (Sandro) Axmetelinin qəribə yaradıcılıq yolu var. Keşiş ailəsində doğulsa da ictimai hərəkata çox tez qoşulub. 1905-07-ci illər inqilabında iştirak edib. 1909-cu ildən başlayaraq mətbuatda incəsənət problemlərinə dair məqalə və ressenziyalarla çıxış eləyib. Əksər tanış-bilişi onu «Sandro» kimi tanıyırdı. 1907-ci ildə Taso adlı bir qızla evlənən S.Axmeteli xeyli sonra ondan ayrılmış, tanınmış aktrisa Tamara Sulukidze ilə ailə həyatı qurmuşdu.

Peterburq universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olan Sandro sevdiyi incəsənətdən də ayrılmır. Tətilə buraxılarkən Gürcüstana mütləq gəlir, deyilənlərə görə, Telavidə və Maçxaanidə həvəskarların teatr tamaşalarını təşkil edirdi.

1916-cı ildə universiteti bitirən Axmeteli doğma Gürcüstana qayıdır və əsaslı surətdə teatr işinə qoşulur. 1919-cu ildə o, Arakişvilinin «Şota Rustaveli haqqında dastan», bir il sonra Şanşiaşvilinin «Berdo Zmaniya» pyeslərini tamaşaya qoyur.

Elə ilk tamaşalar Axmetelinin böyük istedadından xəbər verirdi. O, görkəmli teatr xadimi və rejissor Konstantin Marcanişvilinin şagirdi olsa da, müəlliminin yolu ilə getmədi. «Lamara» pyesinin ilk tamaşasını müəllimi hazırlayıbmış, birdən-birə xəstələnir və sonrakı tamaşalara quruluşu Axmeteli verməli olur. Marcanişvili şagirdinin verdiyi orijinal traktovkanı görərkən öz variantından imtina etməli olmuşdu. 1924-cü ildən Rustaveli teatrının baş rejissoru kimi fəaliyyətə başlayan Axmeteli Şanşiaşvilinin «Ereti qəhrəmanları», Şekspirin «Vindzorun qeybətcil qadınları», Şillerin «Qaçaqlar», Qlebovun «Zaqmuk», Kirşonun «Küləklər şəhəri» və s. pyeslərini tamaşaya qoyur. Axmeteli gürcü səhnəsində rus klassikasına da quruluş verib. Lakin Sandro Axmetelini daha çox milli dramaturgiyanın təcəssümü maraqlandırırdı. Axmeteli özü yazırdı ki, «Rustaveli adına teatr milli sənət uğrunda mübarizənin məhsuludur». Axmeteli Gürcüstan teatr sənətinin inkişafına böyük təsir göstərmiş, Rustaveli teatrının simasında romantik-qəhrəmanlıq istiqamətinin bərqərar olmasında böyük rol oynamışdır. O özünü tamamilə sənətə həsr etmiş peşəkarlardan sayırdı.

Rejissorun yaradıcılıq sirri nədə idi?

Emosionallıq, yaradıcılıq fəhmi, tamaşanın üzvi və ahəngdar vəhdətinə nail olmaq Axmetelinin başlıca məqsədlərindən sayılırdı. Marcanişvili müəllif üslubuna xüsusi nüfuz etməyə çalışırdısa, Axmeteli daha çox poetikliyə meyl göstərirdi. Təsadüfi deyil ki, ritm onun rejissor dəst-xətinin mühüm ünsürünü təşkil edir. O, söhbətlərindən birində deyirdi: «Hər insan öz ritmi ilə yaşayır və buna görə də adamların ritminə görə müxtəlif təəssüratlar müxtəlif cür hasil olur. Müxtəlif adamlar müxtəlif cür əzab, iztirab çəkirlər, çünki onlarda həyat ritmləri müxtəlifdir. Bu rolu oynayan aktyor həmin ritmi tutmalıdır».

Sandro Axmeteli yaradıcılığı müxtəlif sənət sahiblərinin gözü ilə daha ətraflı təhlil olunur. Professor Vasili Kiknadze: «Sandro Axmeteli teatrı inam, əqidə teatrı idi. Ona skeptisizm, kinayə, həyatın laqeyd seyri yad idi. Onun tamaşalarının qəhrəmanları öz doğruluqlarına inanırdılar».

Rejissor Mixail Tumanişvili: «Axmeteli səhnə ritmlərinin bəstəçisi və dirijoru idi. Bu, çox şeydə – aktyor oynunda, mizan səhnələrində, dekorasiyaların plastikasında hiss olunurdu». Rejissor Qiqa Lordkibanidze: «Bütün gürcü rejissorları kimi mən də Marcanişvili və Axmeteli yaradıcı irsinin təsirini hiss eləmişəm. Ən yaxşı tamaşalarımdan birini – «Kaxaberin qılıncı»nı Axmetelinin bizə qoyduğu irsin təvazökar davamı hesab edirəm».

Axmetelinin tamaşaları heç də bir çoxlarında razılıq hissi doğurmurdu. Bir çox gənc aktyorlar ona sığınsalar da digər partiya və sovet ideoloqları ondan yerli-yersiz narazılıq edirdilər. Lakin bir neçə nəfəri çıxmaq şərtilə teatrın kollektivi onu sevir və cidd-cəhdlə müdafiə edirdi. Sandro çox istedadlı və yenilikçi idi. Buna görə də onu müxtəlif teatrlar dəvət edirdi. S.M.Kirov adına Leninqrad teatrı «Knyaz İqor»u tamaşaya qoymaq üçün Axmetelini Leninqrada dəvət etmişdi. Sandro Axmeteli Azərbaycan sənət ustaları ilə dostluq əlaqəsi saxlamış, onlara bəzən praktik məsləhətlər vermişdir. Onların sırasında İbrahim İsfahanlı, Əli Şahsabahlı, Ələkbər Seyfi, Ülvi Rəcəb və b. vardı. Sənətşünas Teymuraz Cəfərli «Böyük dostluq səhifələri» kitabında bir epizodu misal gətirir. Onun fikrincə, rejissor İbrahim İsfahanlı Hüseyn Cavidin «Topal Teymur» tarixi dramını tamaşaya qoyarkən Sandro Axmeteli ona bir çox qiymətli yaradıcılıq məsləhəti vermişdir. İbrahim İsfahanlının oynadığı Topal Teymur obrazı tamaşaçılar sırasında oturan S.Axmetelini və K.Marcanaşvilini heyran etmişdi.

Hacıağa Abasovun «Xatirələr»ində qeyd olunur ki, 1935-ci ilin mayında Tiflisdə keçirilmiş Zaqafqaziya respublikalarının olimpiyadasında o, S.Axmeteli ilə görüşübmüş. Xatirə müəllifi xatırlayır ki, Azərbaycan nümayəndə heyətini Tiflis vağzalında S.Axmeteli, A.Xoreva və A.Vasedzedən ibarət üçlük qarşılamış, Ü.Hacıbəyov, Ə.Əzimzadə və H.Abasovu mehmanxanaya, digər iştirakçıları isə məktəblərə aparmışdılar. Olimpiyadanı Gürcüstanın o vaxtkı rəhbərlərindən biri F.Mexeradze açmış, görkəmli partiya və dövlət xadimləri nitqlər söyləmişdilər. Konsert nömrələrini elan etmək Gürcüstan tərəfdən Axmeteliyə və Azərbaycan tərəfdən H.Abasova həvalə edilibmiş. Gürcüstan Xalq Komissarları Sovetinin sədri Semyon Çoxelinin evində ziyafət də olimpiyadanın unudulmaz səhifələrindən olmuşdu. Qayıdanda da S.Axmeteli, A.Xoreva və A.Vasedze bizi Poylu stansiyasınacan yola saldılar.

Rustaveli teatrının 1935-ci ilin yayında Bakıda qastrolları respublikamızın mədəni həyatında maraqlı hadisə kimi qarşılanmışdı. Teatr truppası M.F.Axundov adına Opera və Balet teatrında bir neçə tamaşa göstərmişdilər. İlk qastrol əsəri Vaja Pşavelanın «Lamara» adlı tarixi pyesi idi. Xevsurların həyatından bəhs edən bu əsər Rustaveli teatrının milli dramaturgiyaya ilk müraciətlərindən biri olmuşdu. Rejissor Axmeteli əsərin tamaşası ilə əlaqədar «Yeni yol» qəzetinin müxbiri ilə müsahibəsində demişdi: «Bu pyes ilə teatr səhnə yaradıcılığının milli formasını tapmaq vəzifəsini öz qarşısına qoymuşdur. «Lamara»nın quruluşunda biz səhnə yaradıcılığının ilkin formasını tapmış və bu formanı inkişaf etdirmişik».

Gürcüstan teatrının Bakıda uğurlu tamaşalar verdiyi bir vaxtda Azərbaycan mətbuatı da bu teatrın fəaliyyətini layiqincə işıqlandırırdı. Qubad «Lamera» tamaşası haqqında «Kommunist» qəzetinin 14 iyan 1935-ci tarixli nömrəsində yazırdı: «Bu pyes xalq poeziyasını açıq-aydın göstərir. Burada teatronun bütün kollektivini və onun bacarıqlı istedadlı rəhbəri xalq artisti Axmeteleni alqışlamaq lazımdır. Onlar romantikanı rəngsiz, boyaqsız, olduğu kimi göstərdilər. Kütləvi hərəkət, ustadlıq, bütün kollektiv və ayrı-ayrı rollarda iştirak edənlərin birlikdə çıxışı, bütün səhnə meydanında bacarıqla hərəkət etməsi, Rustaveli teatrosu yaradıcılığının ən parlaq cəhətlərindən biridir».

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 19 aprel.- S.15.