Dilimizi qoruyaq

Professor Əzizxan Tanrıverdi: «Köhnəlmiş hesab olunan sözlər də dilimizə qayıdır»

Dili qorumaq milləti, habelə dövləti, dövlətçiliyi təsdiq etməkdir

Çox hallarda dilimizin gözəlliyi haqqında ritorik, bəlağətli söyləmələrdən o yana gedə bilmirik. Son nəticədə hər birimizin biganəliyi damla-damla yığışır, bütövlükdə biganəliyimizi təsdiq edir. Tarix boyunca bir millət olaraq bizi sevməyənlərin başımıza gətirdikləri, yaxud özümüzün biganəliyimiz, ya bir-birimizi sevməməyimiz ucbatından yaranan fəlakətlər səbəbindən ana dilimiz çoxsaylı zərbələr alıb. Baxmayaraq ki, əksər hallarda dilimiz mətinliyini qoruyub, ancaq zərbələr ona təsirini göstərib. Belə ki, hazırda tarixi Azərbaycan ərazilərinin az bir hissəsi əlimizdədir. Bu gün Azərbaycan türkcəsinin lüğət fondundakı sözlərin yarıdan çoxunun alınma sözlərdən ibarət olduğu deyilməkdədir. Neçə il qabaq yenidən işıq üzü görmüş iki hissəli «Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən ərəb-fars sözləri lüğəti»ndə 20 min söz cəmləşdirilib. Şərq birliyi naminə ana dilimizdəki müəyyən ərəb-fars sözlərinin həmişəlik qalması gərəklidir, ancaq bu qədər çoxsaylı söz istər-istəməz sabahımızda dilimizin mövcudluğu üçün təhlükə yaradır. Klassik ədəbiyyatımızda işlədilən bu sözlər tədricən, yüzillərlə ana dilimizin gözəl, mənalı sözlərini sıxışdıraraq aradan çıxarıb. Ancaq tarixən öz sözlərimizi bu və ya digər əcnəbi sözlə əvəz etməyi qəbahət hesab etməmişik, əksinə, bunu qabaqcıllıq və intellektuallıq saymışıq. Şübhəsiz, heç bir dil özünə qapanıb qalmır. Onun başqa dillərlə əlaqəsi, təbii ünsiyyəti olur. Nəticədə bir dildən bu və ya digər dillərə çoxlu sözlər keçir və ya əksinə: əksər hallarda bu, qarşılıqlıdır. Ancaq faktdır ki, tarixin çox dönəmlərində işğalçılıq motivləri bu və ya digər dilin başqa dili üstələməsinə, nəticədə «dilin dili işğal etməsinə» səbəb olub. Fars dilində Azərbaycan türkcəsinə məxsus min söz belə yoxdur. Tarixən türk qılıncının zəhmini dadmış çinlilərin dilində belə bu gün türk sözlərinin sayı azdır. Türklər fitri yaradıcılıq, bənzərsizlik keyfiyyətlərinə malik olduqları dərəcədə həm də təəssüf ki, arxayınlaşıblar. Dilimizi təəssübkeşliklə qorumamışıq.

Bu arxayınçılıq indi də xarakterimizdə mövcuddur. Dili qorumaq milləti, habelə dövləti, dövlətçiliyi təsdiq etməkdir. Bu gün açıq-aşkar belə bir təəssürat yaranır ki, şəhərdə, konkret olaraq Bakı, Sumqayıt, Gəncə və başqa iri yaşayış məskənlərində yaşayanlar ədəbi dilin bu və ya digər səviyyədə inkişaf etdiriciləridir. Təbiidir ki, burada ilk növbədə ziyalılar nəzərdə tutulur. Lakin hazırda ana dilimizin elmi-rəsmi səviyyədə doğmalığını və ülviliyini saxlaması çox hallarda görünmür, bilinmir. Çünki bu gün elmi əsərlərin dili əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha da qəlizləşib. Habelə siyasi aləmin leksikonunda çoxlu yeni anlayışlardan istifadə edilir, Azərbaycan telekanallarında, özəl radiolarında ana dilimizin qayda-qanunlarına biganə yanaşmaq baxımından xeyli məqamlar tapmaq mümkündür. Deməli, bu gün ədəbi dilə sayğı məsələsində hələ də məsuliyyətimiz tam deyil. Bu, hər şeydən əvvəl aydınlarımızdan mümkün qədər ana dilimizin tələbinə uyğun səviyyədə köklənməyi tələb edir. Ona görə də Azərbaycan dialetlərində olan, bu və ya digər bölgədə işlədilən sözlərin çalarlı, ümumişlək xarakterli olmağa layiqlilərini seçərək onların əcnəbi sözlərin qarşılığında işlədilməsinə çalışmalıyıq. Bu gün əksər ucqar kəndlərimizdə «dialekt» deyə işlədilən sözlərin varlığı əslində o bölgələrə «mədəni inqilabın» gedib çıxmaması ilə bağlıdır. Təəssüf ki, bu gün qloballaşma həşiri artıq ucqar yaşayış bölgələrimizi də fəth etməyə girişib. Ona görə də ləngimədən ana dilimizin qayğısını çəkməliyik. Bayatı dili son dərəcə təmizdir, çünki elat dilidir.

Bu gün də Azərbaycanda söz yaradıcılığı ilə məşğul olmaq ənənəsi yaranmır. Təəssüf ki, sovet vaxtında da barmaqla sayılası qədər söz yaranıb. Bu gün Azərbaycan dilçiləri söz yaratmaq məsələsini yenə də səyli şəkildə şair və yazıçıların üzərinə atırlar. XX yüzildə şair-yazıçılarımız tərəfindən çox az söz yaradılıb. Bu, onu deməyə əsas verir ki, söz yaratmaq xüsusi bir hadisə səviyyəsində mütəxəssislər tərəfindən olmalıdır. «Dədə Qorqud dastanları»nda söz yaradıcılığı ilahi bir səviyyədə ənənələşib. Bu mənada da Azərbaycana indi ifrat səviyyədə dalğası çatan elmi-texniki inkişaf dövründə yeni gələn termin və sözlərə qarşı mümkün qədər «sipər çəkilməli», yəni onların qarşılığının tapılmasına səy etməliyik. Ana dilimizin qayda-qanunlarının qorunması baxımından, xüsusən Bakının küçələrində çoxsaylı mağazaların və digər obyektlərin üzərindəki əcnəbi adlarla bağlı qəti yönümüz olmalıdır. Digər bir fəlakətli hadisə isə Azərbaycanın şəxs adlarının əksəriyyətinin özgə adlardan ibarət olmasıdır. İndi kim balasına demək olar, xoşuna gələn hansı ad varsa, onu da qoyur. Əgər bir millət olaraq ana dilimizin təəssübünü sözün böyük mənasında çəkəriksə, bu, Güney Azərbaycanda soydaşlarımızın milli oyanış mərhələsi üçün ciddi, mənəvi sarsılmaz güc olar.

Professor Əzizxan Tanrıverdi Azərbaycan Türkcəsinin araşdırılması məsələlərilə bağlı qarşıdakı problemləri belə təsnif edir: «Dilimizin fonetika, leksikologiya, morfologiya və sintaksisi demək olar, «eninə» öyrənilib, «dərininə» öyrənilmə nisbətən məhduddur. Habelə etimologiya məsələləri dərindən öyrənilməyib». Azərbaycan ədəbi türkcəsinin inkişafda olduğunu deyən Ə.Tanrıverdi dilimizə daim yeni sözlərin daxil olduğunu deyir: «Köhnəlmiş hesab olunan sözlər də dilimizə qayıdır. Habelə Avropa dillərindən birbaşa dilimizə yeni sözlər daxil olur. Ancaq müstəqilliyə qədər dilimizə sözlər əsasən rus dili vasitəsilə daxil olurdu». Güney Azərbaycanda ana dilimizin ədəbi yöndə, təhsildə işlədilməsi problemlərinə toxunan Ə.Tanrıverdi bildirir: «Bu gün Güney Azərbaycanda soydaşlarımız tərəfindən ana dilimiz ədəbi yöndə işlədilir, nəsr əsərləri, şeirlər yazılır. «Varlıq» dərgisinin nəşri yaxşı hadisədir. Ancaq Güney Azərbaycanda ana dilimizdə məktəblərimiz olmaması səbəbindən həm ədəbi tələffüz, həm də orfoqrafiya məsələsində ciddi problemlər var, vahid norma yoxdur. Bu baxımdan orada bu sahədə vəziyyət Quzey Azərbaycandan geridir. Güneydə ana dilimizə fars dilinin təsiri açıq-aydın sezilir. Şəhriyarın dilində Güney Azərbaycan şivələrinin təsiri demək olar, hər bənddə müşahidə olunur. Ancaq buna baxmayaraq Şəhriyarın dilindəki şivə detalları, xüsusən arxaik vahidlər dilimizin tarixini öyrənməyimiz üçün ən əsas mənbələrdəndir».

Çağdaş dönəmdə adına «Azərbaycan əlifbası» dediyimiz gerçəkdir ki, latın qrafikalıdır; o deməkdir ki, hərfi mənada «sözümüzün geyimi», yəni qrafik işarələrimiz özümüzünkü deyil… Bir xalqı özgələşdirmək istəyirsənsə, öncə onun əlifbasını əlindən al; Stalin bunu çox gözəl anlayırdı. Bu səbəbdən də Azərbaycanla Türkiyə arasında «Ermənistan» adlı bufer dövlət yaradıldıqdan sonra latın qrafikalı əlifba da dəyişdirildi. Baxmayaraq ki, bu qrafika da özümüzünkü deyildi. İmperiya qorxurdu ki, Azərbaycanla Türkiyə arasında bağı məhz əlifba yaradacaq. Əlifba dəyişdiriləndə artıq coğrafi Türküstan da param-parça olmuşdu. Buradan bir daha aydın olur ki, Türkün sabahında özünəməxsus əlifbasının olması, ya da Orxon-Yenisey qrafikalı əlifbasına yiyəlik etməsi necə gərəkli bir işdir. Necə olur ki, Çin minlərlə heroqlifi olan əlifbasından əl çəkmir, erməni ordan-burdan yığdığı qondarma əlifbası ilə meydan sulayır, gürcünün öz əlifbası var, ancaq 300 milyonluq türk xalqının əlifbası olmasın? Axı bizim bir xalq olaraq yaradıcılıq potensiyamız qətiyyən tükənməyib. Deməli, sabahımızı gec də olsa, bu sarıdan da düşünməliyik.

1893-cü il noyabrın 25-də qədim türk-runi yazılarının oxunması, qədim abidənin sirrinin açılması və türk əlifbasının aşkar olunması kimi tarixə düşüb. H.Cəfərov bu tarixin yaşandığı qədim dövrü «bütün türkləri birləşdirən enerji, türklərin böyük mədəniyyət aktı» kimi dəyərləndirir, bu şərəfli tarixi öyrənməyin, tədqiq və təbliğ etməyin tərəfdarı kimi çıxış edir. Digər tərəfdən də qədim türk-run əlifbasına qayıtmaqla bağlı istəkləri «romantik təkliflər» adlandırır. Ancaq sabahımızda bu əlifbanın təkcə oxunduğu gün kimi qeyd olunması deyil, üzərində müəyyən düzəlişlər aparılmaqla ortaq türk əlifbası kimi qəbul edilib ürəklərə yazılması, bütün Türk Dünyasında işlədilməsi son dərəcə gərəklidir. Azərbaycanda ötən yüzilin 90-cı illərində biri-birinin ardınca bu mövzuda Əbülfəz Rəcəbovun və Yunis Məmmədovun birgə, habelə professor Əlisa Şükürlünün kitabları işıq üzü gördü. Bu kitablarda qədim, fəxr ediləsi türk tariximizin köklü sübutları — türk əlifbamızda, iri daş kitabələr üzərində yazılmış qəhrəman tariximizin bir parçası haqqında müxtəlif illərdə aparılmış araşdırmalar ümumiləşdirilir, abidələrin məzmunu, məqsədi hərtərəfli açılır. Orxon-Yenisey abidələri barədə ilk dəfə XII yüzildə tarixçi Alaəddin Ata Məlikin əsərində bəhs edilib. Ümumən isə abidələrin varlığı xeyli müddət elm aləminə gizli qalıb. Abidələr haqda avropalılara bilgini Amsterdam şəhərinin burqomistri Nikolay Vidzen verib. Bir az sonra Tobol boyarlarından birinin oğlu Semyon Remezov abidələr barədə məlumat verib. Məşhur abidələr barədə əsasən XVIII yüzildən sonra elmi fikirlər söylənilib. Ə.Rəcəbov və Y.Məmmədov yazırlar: «İsveç zabiti F.Tabbet 13 il Sibirdə sürgündə qaldıqdan sonra Hiştadt sülhünə görə azad edilir və 1722-ci ildə Stokholma qayıdır. Onun 1730-cu ildə çıxan əsərində elm aləmində ilk dəfə olaraq Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazılmış bir neçə kitabədən nümunə verilir».

Əsrin sonuna doğru qədim türk abidələri haqqında məlumat çoxalır. 1793-cü ildə akademik Pallas Orxon-Yenisey abidələrindən bir neçəsinin mətnini nəşr etdirib. Lakin qədim türk abidələrinin daha geniş öyrənilməsi 19-cu yüzildən başlanır. Uzun müddət abidələrin hansı xalqa aidliyi məsələsi müzakirə mövzusu olub: «1857-ci ildə Q.Spasski yenidən Yenisey kitabələri problemi üzərinə qayıdır. O, özünə qədər irəli sürülən fərziyyələri, xüsusən Rommelin abidələri skiflərlə bağlaması fərziyyəsini qəti rədd edir, əvvəlcə bu abidələrin hansı xalqa məxsusluğu məsələsini açıq saxlasa da, sonradan onların slavyanlara məxsus olması nəzəriyyəsini irəli sürür».

Getdikcə abidələrə maraq artır, xeyli ekspedisiyalar təşkil olunur. Nəhayət, 1893-cü il dekabrın 15-də Danimarka Kral Elmlər Akademiyasının iclasında professor V.Tomsen Orxon-Yenisey abidələrinin açılması haqda məlumat verir. O, «Kül tigin» abidəsindən 4 sözü — «Tenqri», «Türk», «Kül» və «Tigin» sözlərini oxuyur. Bu vaxta qədər isə Radlov 20-yə yaxın işarəni açmışdı. Tomsenin qədim türk əlifbasını açmasını eşidəndən sonra «Kül tigin» abidəsini tərcümə edir, 1894-cü il yanvarın 19-da Rusiya Elmlər Akademiyasının iclasında oxuyur. Sonrakı illərdə abidələrlə bağlı Tomsen, Radlovla yanaşı Melioranski və başqaları da ciddi şəkildə məşğul olub.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 1 avqust.- S.14.