Elektron kitabxana

Ölkə kitabxanalarında Avtomatlaşdırılmış Kitabxana-İnformasiya Sistemlərindən istifadə olunur

Azərbaycan Prezidenti tərəfindən təsdiq olunmuş «Azərbaycanda kitabxanalarının fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında» sərəncam və «Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı» kitabxanalarımızın inkişaf strategiyası kimi qəbul edilir və onların fəaliyyəti bu mühüm sənədlərin tələbləri üzərində qurulur. Həmin sərəncama əsasən, Azərbaycan kitabxanaları ən yaxın zamanda tam modernləşdirilməli, yeni texnoloji avadanlıqlarla təmin edilməli, elektron kataloq və elektron kitabxana quruculuğu işləri sürətləndirilməlidir. Azərbaycanda bir çox iri kitabxanalar artıq 10 ilə yaxındır ki, modernləşməyə hazırlıq dövrünü yaşayır, elektron kataloq sistemini qurur, elektron kitabxana üçün baza formalaşdırır. Bunlarla yanaşı, AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının mütəxəssisi Cavid Cəfərov hesab edir ki, yaxın gələcəkdə kitabxanalarımızda elektronlaşma proseslərinin daha mütərəqqi istiqamətlərini müəyyənləşdirmək üçün bir sıra yeniliklərə ehtiyac duyulur. Onun fikrincə, Azərbaycan kitabxanalarında yaradılan elektron kataloq sistemlərinin yaxın 5 il ərzində inkişafı üzrə vəzifələri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmək olar:

1. Azərbaycan kitabxanalarında elektron kataloqu inkişaf etdirmək üçün MAKİS yaradılmalıdır.

2. Kitabxanalardakı elektron kataloq sistemi RFID (ing. Radio Frequency Iddentification, radiotezlik identifikasiyası) texnologiyaları ilə uzlaşdırılmalıdır.

3. Veb-kataloq sistemi elektron sənədlərin göndərilməsi mexanizmi ilə təchiz edilməlidir.

4. Elektron kataloqa əlyetərliliyin səviyyəsini yüksəltmək üçün 3G və Web 3.0 texnologiyalarından istifadə olunmalıdır.

5. Elektron kataloq sisteminin təhlükəsizlik məsələləri həll olunmalı, kibertəhlükələrə qarşı önləyici tədbirlər görülməlidir.

6. Nitqin tanınması sistemi və mətnin nitqə çevrilməsi sistemi ilə elektron kataloqun yaradılması işi uzlaşdırılmalıdır.

Azərbaycan kitabxanalarında, əsasən Rusiya və ABŞ istehsalı olan Avtomatlaşdırılmış Kitabxana-İnformasiya Sistemləri (AKİS) olan IRBIS-64 və VTLS kimi proqram vasitələrindən istifadə olunur. Bu proqram vasitələri digər ənənəvi kitabxana proseslərini (kitab verilişi, oxucu qeydiyyatı, komplektləşdirmə və s.) avtomatlaşdırmaqla bərabər, elektron kataloqun yaradılmasına da şərait yaradır. MAKİS-in tətbiqi ilə bağlı təkliflər haqqında danışarkən bir haşiyə çıxmaq istərdik: bəzən MARC (maşınla oxunan kataloq formatı) sistemi ilə AKİS eyniləşdirilir. Halbuki MARC AKİS-in yazı dilidir, yazı formatıdır və bu iki anlayışı eyniləşdirmək doğru deyil. Məsələn, IRBIS Avtomatlaşdırılmış Kitabxana-İnformasiya Sistemidir və biblioqrafik yazıları MARC formatının digər variantları olan UNIMARC və ya RUSMARC formatı ilə emal edir. Beləliklə, aydın olur ki, MARC bir format kimi invariantdır, UNIMARC beynəlxalq, RUSMARC isə Rusiyanın milli adaptiv formatıdır. MARC-ın Azərbaycan variantı AZMARC-ın yaradılmaması ölkəmizin müstəqilliyinə qədər bu məsələnin aktual olmaması və ona görə də həmin problemin aradan qaldırılması üçün təşəbbüslərin göstərilməməsi ilə bağlıdır. Lakin artıq 2008-ci ildə kitabxanaların inkişafı ilə bağlı Dövlət Proqramında bu məsələ öz əksini tapıb və 2013-cü ilədək AZMARC-ın yaradılması məsələsinin həll olunması tapşırığı verilib. Milli AZMARC formatının yaradılmasının zəruriliyi ondadır ki, milli-mənəvi irsimizə, ədəbiyyatımıza, incəsənətimizə, musiqi və folklorumuza edilən biblioqrafik istinadlar UNIMARC-ın milli identifikasiya bölməsi (9-cu bölmə) vasitəsilə deyil, məhz əsas bölmələr vasitəsilə qeyd olunsun.

AZMARC formatının yaradılması bizə, məsələn, Azərbaycanın folklor nümunələrinə dair biblioqrafik yazıları altbölmə rəqəmlərindən əsas bölmə rəqəmləri sisteminə inteqrasiya etməyə imkan verəcək. Lakin nə AZMARC formatının mövcudluğu, nə də UNIMARC-ın Azərbaycan dilinə tərcüməsi MAKİS-in yaradılması deməkdir. MAKİS bütövlükdə (yalnız interfeysi deyil) Azərbaycan dilində, milli göstəricilərə müvafiq idarəetmə sistemi milli kitabxana proseslərinin idarə edilməsi prinsiplərinə uyğun bir proqram təminatı olmalıdır. Əlbəttə, belə bir sistemin yaradılması gərgin əmək, güclü kadr potensialı (kitabxanaçılar, proqramçılar, dilçilər və digər zəruri mütəxəssislər), texnoloji və maddi vəsaitlər tələb edir. Bu sahədə uğurlu nəticə əldə etmək üçün Azərbaycan Respublikasının Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi, iri kitabxanalarımız olan AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası, Milli Kitabxana, Prezident Kitabxanası, BDU-nun Elmi Kitabxanası, Naxçıvan Dövlət Universitetinin Kitabxanası və AMEA-nın bir sıra Elmi Tədqiqat İnstitutları, o cümlədən İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu və Dilçilik İnstitutu birgə fəaliyyət göstərməlidir. Yalnız belə olan təqdirdə milli əhəmiyyətli Avtomatlaşmış Kitabxana Sistemi qurmaq, onun elmi əsaslarını işləyib hazırlamaq, linqvistik və hüquqi təminatını bərqərar etmək mümkündür. Son zamanlar informasiya texnologiyaları sahəsində ixtisaslaşmış bir sıra yerli müəssisələr bu sahədə ilkin addımlar atıblar. Məsələn, MEGA şirkəti yeni elektron kataloq və kitabxana sistemi yaradıb. Bu sistem ədəbiyyatın elektron formada kataloqlaşdırılmasını, reyestrinin aparılmasını, sistemləşdirilməsini təmin edən bir proqram vasitəsidir. Proqramın «Elektron kataloq» adlanan platformasının köməyi ilə kitabxanadakı sənəd massivləri bir neçə parametr (qeydiyyat nömrəsi, sərlövhə, müəllif, nəşr tarixi, xülasə və s.) üzrə elektron kataloqa daxil edilir. «Elektron kitabxana» platforması isə elektron kataloqu olan kitabların tam mətnini verilənlər bazasına yükləməyə imkan yaradır.

Həmin proqram təminatı aşağıdakı imkanlara malikdir:

- Kitab haqqında məlumatın kataloqa daxil edilməsi;

- Unikal identifikasiya nömrəsinin (UİN) təyin edilməsi (reyestrin aparılması);

- Kitabın adı;

- Müəllif haqqında məlumat;

- Nəşr tarixi;

- Xülasə;

- Kataloqda olan mövcud məlumatların redaktə edilməsi;

- Məlumatların strukturlaşdırılması və qruplaşdırılması;

- Məlumatların kataloqdan silinməsi; Axtarış sistemi (müxtəlif parametrlər üzrə); İdentifikasiya nömrəsinə görə; Açar sözlərə (kitabın adı, müəllif, xülasə və s.) görə; Kateqoriya üzrə.

Məlumatların düzgünlüyü və saxlanmasının təmin edilməsi baxımından proqramın aşağıdakı imkanları mövcuddur:

- Avtomatik back-ur (serverdəki bazanın ehtiyat nüsxəsinin çıxarılması);

- Kataloqda aparılmış redaktə əməliyyatlarının tarixçəsinin saxlanması;

- Kitabxanaçılar üçün 2 pilləli səlahiyyət bölgüsü.

Bu kimi təşəbbüslər təqdirəlayiq olsa da, göründüyü kimi, sistem yalnız kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması işinin bir hissəsini yerinə yetirməyə, elmi-nəzəri əsaslara söykənmədən məhdud proqram-mexanizm funksiyasını icra etməyə hesablanıb. Çünki proqram təminatı linqvistik məsələləri, müxtəlif nəşr tiplərinin (notlar, xəritələr, əlyazmalar) mövcudluğunu və xüsusiyyətlərini nəzərə almayıb. Başqa sözlə, kitabxana fondları yalnız kitablardan ibarət olmadığından və kitabxana prosesləri, sadəcə elektron kataloq yaratmaqla məhdudlaşmadığından, bu və buna bənzər təşəbbüslər hələlik milli, vahid AKİS konsepsiyasına cavab vermir.

Cavid Cəfərov hesab edir ki, Azərbaycanda MAKİS-in yaradılması aşağıdakı məsələlərin öz həllini tapmasına imkan verər:

1. Milli elektron kataloqun tezaurus linqvistik təminat məsələsi həll olunar, mətnləri avtomatik olaraq dilimizin orfoqrafik qaydalarına uyğunlaşdırmaq, biblioqrafik yazıların, məlumatların latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası üzrə avtomatik sıralanmasını həyata keçirmək asanlaşar.

Hazırda kitabxanalarımızda tətbiq olunan AKİS-lərdə bu əməliyyatı yalnız rus və ingilis dilində yazılmış biblioqrafik yazıları sistemləşdirərkən aparmaq mümkündür. Milli ədəbiyyatın biblioqrafiyasını elektron kataloq sistemindən köçürmə yolu ilə kitab halında nəşr edən kitabxanalarımız əlifba üzrə sıralamanı avtomatik yerinə yetirə bilmirlər.

2. Müəllif işarələrinin latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına uyğun sıralanması mümkün olar. Məsələn, adı və ya soyadı «Ə», «Ö», «Ü» ilə başlanan müəlliflərimizin əsərlərinin eleltron biblioqrafik təsvirini yaradarkən sistem onları ingilis və ya rus dilinin əlifbasına uyğun deyil, avtomatik olaraq Azərbaycan əlifbasının qaydalarına uyğun düzər.

3. Avtomatlaşdırma, o cümlədən elektronlaşdırma prosesləri üzrə tədrisin və tədrisi mənimsəmənin keyfiyyəti yüksələr. Belə ki, xarici ölkələrdən alınan VTLS və IRBIS AKİS-lərinin təlimatları həddindən artıq texniki informasiya ilə yükləndiyindən, onu tam mənimsəmək hələ heç bir kitabxanamıza müəssər olmayıb. Bu səbəbdən, kitabxanalarımızda əlavə xərc çəkilərək təlimatlar hissə-hissə (təlimatlar yeniləndikcə) dilimizə tərcümə edilir, bir çox hallarda isə həmin AKİS-lərin tətbiqi sahəsində təcrübə toplamış kənar mütəxəssislərin köməyinə ehtiyac duyulur. Belə mütəxəssislərin sayı isə ölkəmizdə olduqca azdır. Bəzən bir mütəxəssis respublikamızın bir neçə kitabxanasında çalışmalı, həmin problemləri təkbaşına aradan qaldırmalı olur. Bu problemin səbəbi təkcə kadr çatışmazlığı deyil, həm də tətbiq olunan avtomatlaşdırılmış sistemlərin xarici dillərdə olması, texniki məlumatlandırmanın humanitar ixtisas sahibi olan kitabxanaçıların bilikləri ilə üst-üstə düşməməsidir. Məsələn, Qərb kitabxanalarında çalışan proqramçılar, informasiya texnologiyaları üzrə mütəxəssislər, ixtisasca, əsasən kitabxanaçı olurlar. Yaxud da, kitabxanaçılar bir neçə illik təcrübədən sonra asanlıqla AKİS-lərin idarə olunması, tətbiqi məsələləri üzrə informasiya texnologiyaları mütəxəssisinə çevrilə bilirlər. Bu isə dil baryerinin olmaması, AKİS-in kitabxanaçı üçün tam açıq və anlaşılan olması ilə əlaqədardır.

4. Bütün növ avtomatlaşdırılmış kitabxana əməliyyatlarının yerinə yetirilməsində «Dövlət dili haqqında» qanunun müddəaları təmin edilmiş olar. Bundan əlavə, Azərbaycanda yaradılacaq MAKİS bütün kitabxanalarımızın (sahəvi, universal, kütləvi, elmi və s.) ümumi iş prinsiplərinə uyğunlaşdırılmalı, həm kitabxanalararası abonoment, həm korporativ-toplu elektron kataloq, həm də milli elektron kitabxana üçün zəmin yaratmalıdır.

Tərlan

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 14 dekabr.- S.12.