Cənubi Azərbaycanda ana dilində ilk milli məktəblər

O, İrəvanda da müasir tipli dünyəvi məktəb açmışdı

Elmin, təhsilin millətin həyatında necə ciddi rol oynadığı aydındır. Bu mənada Ə.Amanbəylinin Güney Azərbaycanda xalqın maariflənməsində xidmətlər göstərmiş Mirzə Həsən Rüşdinin ömür yolu və yaradıcılığı ilə bağlı araşdırması diqqəti çəkir. Həsən Mehdi oğlu 1851-ci ildə Təbriz şəhərində ruhani ailəsində anadan olub: «Bu dövrdə ölkə ağır iqtisadi durumdan çıxmağa çalışsa da, mümkün olmurdu. Çünki islahatların aparılması ləngidilir, idarəetmə orta əsrlərdə olduğu kimi aparılmaqda idi. Savadsızlıq, yoxsulluq, haqsızlıq baş alıb gedirdi. İlk təhsilini ərəb və fars dillərini mükəmməl bilən, dövrünün görkəmli ziyalısı atası Molla Mehdidən alan Həsən də atası kimi mədrəsədə çalışan bir ruhani oldu». 1875-1896-cı illərdə İstanbulda Təbrizli Mirzə Nəcəfəli xan və Ağa Məhəmməd Tahirin nəşr etdiyi «Əxtər» qəzetindəki bir məqalə gənc Həsənin ömür yolunu dəyişir: «İran mətbuatı tarixində ilk mühacir qəzet olan «Əxtər»dəki «Avropada hər min nəfərdən on nəfəri savadsız, İranda isə hər min nəfərdən on nəfəri savadlıdır. Bu nöqsan əlifbanın çətinliyi və tədris üsulundakı qüsurlardan irəli gəlir… İranda da avropasayağı məktəblər olmalıdır» fikirləri sanki onu silkələdi. Xarici ölkələrdəki təhsil sisteminə böyük maraq göstərən Həsən atasından icazə alıb İstanbula getdi. Oradakı məktəblərlə tanış oldu, Avropada təhsil almış insanlarla görüşdü. 1880-ci ildə Osmalı dövlətinə daxil olan Beyrut şəhərinə gedərək Darül-müəllimə daxil oldu. Burada oxuduğu illərdə o dövrdə üsuli-cədid (yeni üsul) adlandırılan tədris metodu ilə tanış oldu və Avropa tipli məktəblərin təşkili, idarə edilməsi, eyni zamanda «Əlifbanın asan və yeni üsul ilə tədrisi»ni öyrəndi. Yenidən İstanbula dönən Həsən buradakı elm, maarif və mədəniyyətlə zəngin mühitdən səmərəli bəhrələndikdən sonra vətəninə qayıdaraq öyrəndikllərini tətbiq etməyə, millətinin balalarını maarifləndirməyə çalışdı. Lakın Təbrizdə onunla həmfikir olanların azlıq təşkil etdiyini, tədrislə məşğul olanların köhnə metodları dəyişməz sandıqlarını gördükdə İrəvan şəhərində yaşayan qardaşı Mirzə Əlinin yanına getməyi qərara aldı. Onun bu qərarı qəbul etməsi heç də təsadüfi deyildi. XIX yüzilin ikinci yarısında Arazın sağ sahilindən, yəni Qacarlar dövlətindən İsmayıl Kazımzadə və Mirzə Kazım Əsgərzadə də İrəvana gəlib burada yeni üsullu ana dili məktəbləri açdılar. 1883-cü ildə İrəvan quberniyasının mərkəzi İrəvana gələrək burada qardaşının köməyilə müasir tipli dünyəvi məktəb (özünün ilk üsuli-cədid məktəbini) açdı».

Həsənin məktəbdarlıqda başladığı iş uğurlu alınır: «İrəvanlılar onu «Mirzə Həsən» deyə çağırdılar. Özü isə ərəbcə «doğru yolla getmə, boyatma» anlamını verən «Rüşdi» sözündən «Rüşdiyyə» ləqəbini götürdü ki, sonralar bu, onun soyadına çevrildi. Onun yaratdığı məktəb qısa müddətdə xeyli nüfuz qazandı. Avropa metodlarına uyğunlaşdırılmış bu məktəbdə ana dili ilə yanaşı, fars, rus və fransiz dilləri, coğrafiya, həndəsə, kimya və s. fənnlər də tədris edilirdi.

Çar Rusiyası işğal etdiyi bölgələrdə yerli xalqlardan kiçik məmurlar hazırlanmasına böyük maraq göstərirdi. Mirzə Həsənin açdığı məktəbdə hazırlanan kadrlar da çar Rusiyasının işinə yarandığından hakim dairələr onun fəaliyyətini təqdir etdi, maddi yardım göstərdi, mükafatlandırdı. 1888-ci ildə Təbrizə qayıdan Mirzə Həsən burada «Dəbirestani-Rüşdiyyə» və «Mədrəseyi-Rüşdiyyə» adlı yeni tipli məktəblər açdı. Lakin Rüşdiyyənin təlim metodlarının islami prinsiplərə uyğun gəlmədiyini iddia edən mühafizəkar din xadimləri məktəbi bağlatmağa çalışdılar.

Mirzə Həsən 1893-cü ildə məktəbi şəhərin Şeşgilan məhəlləsinə köçürdü. Bu məktəbdə əsas dərslər Azərbaycan Türkcəsində aparıldı. Dövrün məşhur ziyalılarından Məhəmmədəli Tərbiyyət, Əhməd Müdərris, Hüseyn Kamal Təbibzadə və b. burada dərs dedi. Şagirdlərin sayı isə 200-ü keçdi. Əksəriyyəti yoxsul ailələrdən olan bu uşaqlar məktəbdə pulsuz oxudular. 1894-cü ildə Mirzə Həsən Rüşdiyyə məktəbdə tədris etmək üçün «Vətən dili» kitabını yazaraq Təbrizdə çap etdirdi. Sadə və aydın dildə yazılan dərslik məktəblilərin işinə çox yaradı. Altı ayda uşaqlara yazıb-oxumağı öyrədən bu dərslik qısa müddətdə türklər arasında geniş yayıldı».

1896-cı ildə Müzəffərəddin taxta çıxdı: «O, Mirzə Əli xan Əminüddövləni sədrəzəm (baş nazir) təyin edir. Mirzə Həsən 1897-ci ilədək Təbrizdə yeni üsulla dərs keçilən doqquz məktəb açsa da, ruhanilər onun rahat işləməsinə imkan vermədilər. Gah məktəblərini bağlatdılar, gah da qarət etdilər. Hətta fitnəkarlıqla təşkil etdikləri qəsdlərdə şagirdlərdən ölən və yaralananlar da oldu. Hətta Rüşdiyyə özü də bir neçə dəfə ağır yaralandı. Əslində bu mübarizə hər şeyi keçmişdəki kimi saxlamağa çalışanlarla dəyişiklik istəyənlərin arasındakı ziddiyyətlərdən doğurdu. Əminüddövlə Azərbaycanda işləyəndə Mirzə Həsənin tanıdı və onun fəaliyyətini təqdir etdi. Bilirdi ki, ölkədə yeni tədris üsulunun yayılmasında Rüşdiyyə məktəblərinin rolu böyükdür. Bu məktəblərin Azərbaycan üçün ən önəmli cəhəti Cənubi Azərbaycanda ana dilimizdə açılan ilk milli məktəblər olması idi. Elə buna görə çox vaxt həmin məktəblər «Rüşdiyyəyi-Milli» də adlandırıldı. Əminüddövlə Müzəffərəddin Tehrana gedəndən sonra Təbrizdə Mirzə Həsənin başına gətirilənlərdən xəbərdar olduğuna görə onu Müzəffərəddin şahın əmrilə Tehranda üsuli-cədid məktəbi açmağa dəvət etdi. Beləcə Rüşdiyyə apardığı maarifçilik mücadiləsinin yeni mərhələsinə qədəm qoydu. Bu hadisə Təbrizin mühafizəkar və mürtəce dairələrində Rüşdiyyəyə qarşı qəzəbi daha da artırdı. Mirzə Həsən Tehranda pedaqoji fəaliyyətə başlayanda oradakı Mirzə Nəsrulla Məlikül-mütəkəllimin, Yəhya Dövlətabadi və Şeyx Mehdi Kaşani kimi maarifçi ziyalılarla əməkdaşlıq etdi. Hökumətin yardımıyla həm paytaxtda, həm də böyük şəhərlərdə oğlan və qızlar üçün Rüşdiyyə məktəbləri açdı. 1898-ci ildə təşkil edilən Maarif Əncüməni və Ali Maarif Şurası yaradılmasında böyük əməyi olan M.H.Rüşdiyyənin metodu sürətlə yayıldı. Ölkədə açılan yeni üsuli-cədid məktəbləri bu metoda üstünlük verdi. 1898-ci ilin iyulunda yeni maarifçi hərəkatın hamisi olan Əminüddövlənin sədrəzəm vəzifəsindən kənarlaşdırılması Rüşdiyyə və onun kimi maarifçilərin fəaliyyətini çətinləşdirdi. Vəziyyətin getdikcə pisləşdiyini görən M.H.Rüşdiyyə 1900-cü ildə həcc ziyarəti üçün Məkkəyə yola düşdü. Oradan da indiki Suriyanın Şam və başqa şəhərlərinə, Misirə səfər etdi, Qafqaza qayıtdı. Uzun səfərdən sonra yenidən vətənə qayıdan böyük maarifpərvər 1902-03-cü illərdə Tehranda nəşr etdirdiyi «Məktəb» qəzetində ictimai-siyasi məqalələr yazdı. Təhsilin yenidən qurulması üçün elmi-metodiki tövsiyə hazırladı, dərsliklər yazaraq çap etdirdi. Məqalələrində təhsilin yenidən qurulmasına əngəl olan şah idarəçiliyini kəskin tənqid etdiyinə, mürtəce dairələrə qarşı durduğuna görə onu həbs etdilər, Xorasan vilayətinə sürgünə göndərdilər. Xalqın Konstitusiya uğrunda mübarizəsi geniş vüsət alanda Hacı Mirzə Həsən yenidən Təbrizə qayıtdı, Şeşgilan məhəlləsində yenidən məktəb açmağa müvəffəq oldu. Məşrutə hərəkatı fəallarından olan Rüşdiyyə yenidən Tehrana dönərək «Rüşdiyyə» məktəbini açdı, «Əncüməni tənviri əfkar» cəmiyyəti qurdu və «Vətən dili», «Bədayətüt-təlim», «Kifayətüt-təlim», «Nehayətüt-təlim», «Təkmelətüs-sərf», «Ana dili», «Əlifbayi-Rüşdiyyə», «Üsuli-əqaid və ya ittihadi-bəşər» və b. əsərlərini, dərslikləri nəşr etdirdi, uşaq şeirləri yazdı». Ə.Amanbəyli sonda bildirir ki, Mirzə Həsən Rüşdiyyənin maarif sahəsindəki çoxsahəli fəaliyyətinə qızlar üçün məktəblər açması, qadın azadlığı uğrunda mübarizəsi, korlar üçün məktəb açması və onlara yeni oxumaq üsulu ixtira etməsi də daxildir. 1933-cü ildə təqaüdə çıxan böyük maarifçi 1944-cü il dekabrın 10-da, 93 yaşında Qum şəhərində vəfat etdi. Öləndə vəsiyyət etdi: «Məni elə yerdə dəfn edin ki, məktəblilər hər gün qəbrimin üzərindən keçərkən ruhumu şad etsinlər»".

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 18 dekabr.- S.14.