«Dədə Qorqud» eposunun xarakterinə uyğun film

Bu dəyərli ekran əsərinin ərsəyə çatmasında güclü aktyor nəslinin xüsusi xidmətləri olub

«Azərbaycanfilm» kinostudiyasında şifahi xalq ədəbiyyatına müraciət edilməsi 60-70-ci illərdə bütün kino sənətinin folklora qayıdış ənənələri sisteminin tərkibində təhlil edilməlidir. Avropa və rus kinosunda da həmin illərdə milli eposlara həsr edilmiş maraqlı kino nümunələri yaranırdı. Bu mənada «Dədə Qorqud» filminin xüsusi yeri vardır. Bu film şifahi xalq ədəbiyyatımızın ən maraqlı nümunəsi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanın mativləri əsasında yazılmış ssenari əsasında çəkilmişdir. X-XI əsrlərdə şifahi ədəbiyyat nümunəsi kimi yaranmış «Dədə Qorqud» dastanı 12 boydan ibarətdir. Quruluşca çoxcəhətli olub, müxtəlif epizodların, əhvalatların bir ideya boyunda birləşdirilməsi, mərkəzləşdirilməsi, nəsrlə nəzmin bir-biri ilə üzvü şəkildə əlaqələndirilməsi bu dastanın maraqlı quruluşunu təmin edir. «Dədə Qorqud» dastanı qəhrəmanlıq dastanıdır. Bu boyda türk etnosunun qadına hörmət və məhəbbəti müqəddəs bir dərəcədə öz əksini tapır. Burada Qazan xanın xanımı Burlaxatunun və Beyrəyin nişanlısı Banuçiçəyin qadın ləyaqəti, sevgilərinə, məhəbbətlərinə sədaqəti xüsusi bir estetik qayə daşımaqla bərabər, bu millətin mayasında dayanan ilahi eşqi, doğru düşüncə təsirini təcəssüm etdirir. Bu təcəssümdə diqqəti cəlb edən aktyor ifasını təhlil edərkən Şəfiqə Məmmədovanın və Leyla Şıxlinskinin yaratdıqları bədii obrazların xarakteristikasını nəzərdən keçirsək daha münasib olar. Gözəl plastikası ilə tamaşaçılarını heyran edən Azərbayjan Dövlət Dram Teatrının gənc və diqqət mərkəzində olan aktrisası Şəfiqə Məmmədova teatr səhnəsindən fərqli olaraq, bu filmin çəkilişində yaratdığı və xüsusi estetik qayəsi ilə seçilən Burla Xatun obrazını özünəməxsus cazibədarlıqla və yüksək bədii təravətlə ifa etmişdir. Görkəmli aktyor Həsən Məmmədovun yaratdığı Dədə Qorqud obrazı öz fəlsəfi qayəsi, təbiiliyi və səmimiliyi baxımından çox maraqlıdır. Elin aqil ağsaqqalı Qorqud Dədənin nəsihətlərini tapdıyıb keçən çılğın ərənlərin başına gələn fəlakətin sonunda yenə də tamaşaçı bu müdrik qocanın sayəsində təsəlli tapır, türkün yenidən törənəcəyinə ümid edir. Bu dastanın maraqlı obrazlarından biri olan Qorqud Dədə bir növ türk ulusunun qədim tarixində özünə xüsusi yer alan Qam Şaman timsallı bir el ağsaqqalıdır. O, gələcək hadisələri öncədən duyduğu üçün narahatdır. Qorqud Dədənin pirani görkəmi, nurlu çöhrəsi Həsən Məmmədovun ifasında çox təsirlidir. Filmin əvvəlində gor qazanla başladığı söhbətin sonu finalda Beyrəyin oğluna və ona zəhmətə alışmağı təlim edən Qaraca Çobana nəsihəti və vəsiyyəti ilə bitir. O, öz vəsiyyətində oğuz oğlunu torpağı sevməyə və onu yadellilərdən qorumağa çağırır.

«Dədə Qorqud» filminin ssenari müəllifi Anarın dediyi kimi, filmdə 12 boydan ibarət olan eposun yalnız iki qolundan istifadə edilmişdir. Ssenarist çalışmışdır ki, əsərdə həmin dövrün ruhunu, oğuz qəbiləsinin məişət və adət-ənənələrini, hətta dil üslububnu belə qoruyub saxlasın. «Ancaq müasir tamaşaçıları, oğuzlarla müasirlərimizi bir-birindən ayıran zamanı qiymətləndirərək bəzi arxaik ifadə və sözləri dəyişməli olmuşam. Məsələn, dastanda «qadın ana» ifadəsi tez-tez təkrar olunur. Müasir tamaşaçıya ananın qadın olması özü-özlüyündə aydındır, buna görə də həmin ifadəni «xatun ana» ifadəsi ilə əvəz etməyi münasib bilmişəm» -deyən Anarın fikrində maraqlı bir məqam diqqəti cəlb edir. Qədim oğuzların «qadın ana» ifadəsinin ikinci variantı təbii ki, «torpaq ana» ifadəsi mənasını verirdi. Filmin sonluğu da elə bu «torpaq ana»nın hikməti, qüdrəti və etibarı notları üzərində köklənmişdir. Şifahi xalq yaradıcılığında «Yer ana», «göy ata» kimi ifadələrin olması bir daha o fikri tədiq edir ki, «Dədə Qorqudun» yaşadığı qədim dövrlərdə torpaq kultu daha güclü olmuşdur. «Torpaq ana» kultunun, «qadın ana» kultundan daha güclü olması ideyası həm rejissor, həm də operator işində öz dəqiq həllini tapmışdır ki, bu da filmin ideya-estetik qayəsinin daha təsirli olmasını təmin etmişdir. Filmin rejissorunun fikrincə, «filmdə şərtlik və əfsanəvilik»də diqqəti cəlb edir ki, o da bu tarixi əsərin qədimliyinin bu günlə səsləşməsini şərtləndirməyə xidmət etmişdir. Görkəmli rejissor Tofiq Tağızadə bu çətin vəzifənin öhdəsindən layiqincə gələrək, nağılçılıqdan və pedantik məişət təsvirçiliyindən qaçmış, lirik-romantik bir film çəkməyə müvəffəq olmuşdur. Tofiq Tağızadənin «Dədə Qorqud» filminin ideya-estetik qayəsini araşdırarkən onun belə bir fikrilə qarşılaşdıq: «Dədə Qorqud»un mövzusu məni həm tarixi cəhətdən, həm də müasir cəmiyyətin əhval-ruhiyyəsini özündə əks etdirməsi ilə maraqlandırmışdır. Bu əsərdə əsas məqsəd qardaşlıq, dostluq, vətənpərvərlik, insanpərvərlik duyğusunu qabartmaqdır. Qüvvətli olan xalq daim yaşayar, insanlar bir birinə mehriban olarsa onların arasındakı ziddiyyətlər, düşmənçilik və paxıllıq hissləri bir o qədər tez aradan qalxar. Burada belə bir fikir də anlaşılır: insan heç zaman ölümündən qaça bilmir, onun sonu ölümdür. Ancaq o, yaşadığı müddətdə yaratmalı, faydalı iş görməli, ziddiyyətlərin qarşısını vaxtında almaq üçün mübarizə aparmalıdır».

Ekranda görünməsələr də filmin tam müvəffəqiyyətini təmin edən qüvvələr arasında quruluşçu rəssamın əməyi danılmazdır. Lentə hopmuş həyatı canlı vermək üçün rəssam təxəyyülü əsas amildir. Sənətdə həyatdan uzaqlaşmaq olmaz, belə halda inandırıcılığın ölçü vahidi itir. Sənət əsəri əvvəl özünü, sonra isə başqalarını inandırmalıdır. Kino rəssamının iş xüsusiyyətləri başqa fırça ustalarının işindən köklü şəkildə fərqlidir. Kino rəssamı ilk olaraq tək deyil, yaradıcı kollektivin tərkibində öz funksiyasını yerinə yetirir. Bu funksiya təkcə onun şəxsi təxəyyülünə deyil, ssenaristin, rejissorun və operatorun fikirləri ilə uyğun gəlməlidir. Əsas etibarı ilə də kino rəssamı kinooperatorla müştərək çalışaraq, hər bir bədii tapıntını rejissorun fikrinə tabe etməyi bacarmalıdır. Ona görə də ssenari bilavasitə operator və rəssamın iştirakı ilə yazılır. Çünki hər üç tərəfin fikri bir-birini tamamlamalıdır. Bununla belə, hər üç sənətkarın istehsal prosesində hərəsinin özünə məxsus fərdi funksiyaları və səlahiyyətləri də vardır. Elə bu baxımdan hər bir sənət əsərinin ideya-estetik qayəsinin bitkin olması üçün iş prosesinin ilkin addımı yaradıcı qurupun uğurlu seçimi ilə bağlıdır. İkinci tərəfi isə filmdə çəkiləcək aktyorların seçimidir. Teatrda olduğu kimi, kino da rol bölgüsü işin ən ciddi tərəfidir. Rejissor fikri pyesdəki hadisələrin xarakterlərin düzgün anlayışı əsasında yaranır. Gələcək tamaşada obrazların traktovkası və ifası da öz sırasında rejissor fikrinə əsaslanır. Rolları düzgün və əlverişli tərzdə bölə bilmək üçün rejissor bir tərəfdən öz fikrinə tamaşanın planına, ümumi üslubuna, obrazları konflikt ətrafında necə qruplaşdırmaq niyyətinə, digər tərəfdən aktyor heyətinə, onun imkanlarına, tək-tək aktyorların istedadına və onların hər birinin fərdi xüsusiyyətlərinə istinad edir. Bu münasibət təkcə teatr sənətində deyil, həm də kino sənətində də ən vacib faktordur. Kino ssenarini diqqətlə oxuyub hadisələri öz görmə lentinin ekranında canlandıran rejissor əgər öz peşəsinin kamil ustadıdırsa aktyor seçimində yanılmır. Çünkü o, artıq rejissor fikrinə əsaslanaraq fikrində hadisələri düzür və hadisələrdə iştirak edəcək personajların xarakterinə uyğun gələn aktyorları bir-bir nəzərində canlandırıb, onların fərdi imkanlarını götür-qoy edir. Artıq rejissor «Dədə Qorqud» filmi üçün aktyor heyətini seçmişdir. Həsən Məmmədov – Dədə Qorqud, Həşim Qadoyev – Qazan Xan (Tacikistan), Rasim Balayev – Beyrək, Çivi Toxatze – Alp Arus (Gürjüstan), Hamlet Qurbanov – Qıpçaq Məlik, Şəfiqə Məmmədova – Burla Xatun, Leyla Şıxlinskaya – Banuçiçək, İnarə Quliyeva – Selcan, Dilarə Yusifova – Günel, Fərhad Yusifov – Tural, Əli Haqverdiyev – Yalancıq, Gündüz Abbasov – Bəybura, Əfrasiyab Məmmədov – Bayandur rollarında çıxış edirdilər. Göründüyü kimi aktyor ansabılının tərkibində iki nəfəri dəvətlə gəlmiş aktyordur. Digərləri isə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnsitutunun məzunlarıdır. Hansı ki, dram və kino sənətinin sirlərinə Tofiq Kazımov, Mehdi Məmmədov, Rza Təhmasib və digər korifey sənətçilərin mühazirələrində və quruluş verdikləri tamaşalarda vaqif olmuşdular. Onların hamısı «Dədə Qorqud» eposunun xarakterinə uyğun olaraq «rolu nə üçün oynayacaqlar?»- sualına rejissor izahı əsasında hazırlaşmışdılar. Aktyorların hər birinin yaradacağı obrazın ali məqsədində bir obraz olaraq rejissor fikiri dayanırdı. Hər bir aktyor ifa edəcəyi obrazın xarakterini, ali məqsədini, inkişaf xətinin düzgün istiqamətdə aparılmasında səlahiyyət və məsuliyyətini hiss etməliydi.

Bunun üçün onların hər birindən fərdi istedaddan əlavə, fantaziya da lazım idi. Aktyor fantazyasının işi üçün personajın həyatının bugünkü şəraitinin yaradılması az əhəmiyyətli məsələ deyildir. «Həyatı öyrənmək və obrazla əlaqədar xəyala qapılmaq nəticəsində əldə edilən yaradıcılıq materialı ilə aktyorun düşüncəsi kifayət qədər zənginləşdirdikdən sonra o, rol dəftərini açıb mətn üzərində işə başlaya bilər». «Dədə Qorqud» dastanı əsasında çəkilən bədii filmin mətnini hazırlayan aktyorlar rejissor Tofiq Tağızadənin və yaradıcı qrupunun digər üzüvlərinin yaratdığı yaradıcılıq atmosferində artıq bu gündən çox-çox qədimlərdə yaşanan həyat tərzini, o dövrün spesifik xarakterini, adət və ənənəsini yaşamaq təşəbbüsündə bulunurlar. Onlar hərəsi öz obrazlarının üzərində işləyərkən o dövrün ruhunu bu günün bədii-estetik qayəsinə uyğunlaşdırmağa çalışır. Tarixiliyi müasirliyin sintezindən keçirərək ifa etdikləri obrazların ovqatına təbiilik qatan aktyorların hamısı ümumilikdə filmin poetik səciyyə daşımasına xidmət göstərirlər. Umumiyyətlə, 60-80-ci illərdə çəkilən bədii filmlərin içərisində «Nəsimi», «Dədə Qorqud» və «Babək» filmlərinin xüsusi yeri vardır. Bu ekran əsərlərinin fəlsəfi qayəsi, ideya-estetik səciyyəsi milli mənlik şüurunun inkişafında, tarixi həqiqətlərin izahı və bu günün tələbləri kontekstindən əyaniləşdirilməsi baxımından çox dəyərli ekran əsərləridir.

Bu dəyərli ekran əsərlərinin ərsəyə çatmasında 60-70-ci illərdə yetişən güclü aktyor nəslinin də xüsusi xidmətləri olmuşdur. Teatr və kino sahəsində öz maraqlı obrazları ilə yadda qalan, tamaşaçıların böyük hörmətini qazanan Ələsgər Ələkbərovun, Yusif Vəliyevin, Nəcibə Məlikovanın, Safura İbrahimovanın, Həsən Turabovun, Şahmar Ələkbərovun, Həsən Məmmədovun, Rasim Balayevin və digər adlı-sanlı aktyorların ümumi zəhməti sayəsində 60-70-ci illərdə milli teatr və kino sənətimiz özünün ən parlaq dövrünü yaşayırdı. Bu dövr onun üçün ən maraqlı yeniləşmə, təzələnmə, çiçəklənmə dövrü kimi yadda qalmışdır.

Aktyor öz sənətinin eyni zamanda həm yaradıcısı, həm də alətidir. Onun icra etdiyi hərəkətlər isə obraz yaratmaq üçün bir materialdır. Səhnədə və yaxud da kino lentində görülən işin canlı insan nitqi və hərəkətlərinin fasiləsiz axınında ifadə olunduğunu görəndə bilavasitə aktyorun bu sənətdə əsas faktor olduğunu dərk edirsən. Aktyorun ifasının emosianal təsiri sayəsində tamaşaçı sanki həyatın özünü görür və baxdığı hadisəyə inanaraq tamaşa edir.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 28 fevral.- S.14.