"Koroğlu" dastanları arasındakı oxşarlıqlar

Sovetlər dönəmində dastanın araşdırıcıları türksoylu xalqları bir-birindən ayıra biləcək məsələlərə daha çox önəm veriblər

«Koroğlu» eposunun toplanılması, nəşri bu məşhur qəhrəmanlıq eposunun öyrənilməsi və təbliğində xüsusi rol oynayıb. Araşdırmaçı Əli Şamil bildirir ki, XIX yüzillikdə Avropada «Koroğlu» dastanının nəşri və öyrənilməsi ilə koroğluşünaslığın bünövrəsi qoyuldu. XX yüzilliyin ikinci onilliyində kommunistlərin hakimiyyətə gəlişi bu qəhrəmanlıq abidəsinin ardıcıl toplanıb nəşr edilməsinə və öyrənilməsinə marağı artırdı: «Bolşeviklər 1920-ci ildə Azərbaycanı da işğal etməklə sözdə imtina etdikləri çar Rusiyasının müstəmləkəçilik siyasətinin sadiq varisləri olduqlarını isbatladılar. Zor gücünə əsarət altına aldıqları xalqları idarə etmək üçün sinfi mübarizəni ön plana çəkdilər. Xalqların tarixində və mədəniyyətində sinfi mübarizəyə uyğun gələn nə vardısa, onu qabartmağa başladılar. Tarixi hadisələri belə sinfilik prinsipindən dəyərləndirdilər. Ədəbiyyatda, folklorda hakim təbəqəyə etirazı əks etdirən nümunələrin nəşr, təbliğ və tədqiqi yeni baxışla süzgəcdən keçirildikdən sonra xalqa təqdim edildi. Bir sözlə, hər nə vardısa, sinfi mübarizə yönündən qiymətləndirilməyə çalışıldı. İllər böyu xalq arasında sevilə-sevilə dinlənilən «Koroğlu» dastanı bu baxımdan onların işinə yaradı. Hökumətin yeritdiyi bu siyasətdən yararlanan alimlər isə həm Azərbaycanda yaşayan aşıqlardan topladıqları «Koroğlu» dastanını çap etdirir və araşdırır, həm də dastanın istər türksoylu xalqlar, istərsə də onlarla qonşu yaşayan gürcülər, kürdlər, ləzgilər, avarlar, ermənilər və başqa xalqlar arasında geniş yayılmış variantlarını toplayıb çap etdirməyə, müqayisəli öyrənməyə təşəbbüs göstərirdilər. Bu işdə Vəli Xuluflu xüsisilə fəallıq göstərirdi. «Ədəbiyyat» qəzetinin 1935-ci il 18 mart nömrəsində yazılmışdı: «Az FAN-ın (SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialının qısaldılmış adı) folklor seksiyası məşhur xalq qəhrəmanı «Koroğlu»nun müxtəlif variantlarını toplamaqdadır. Azərbaycandan başqa Türkiyə, Gürcüstan, Özbəkistan, Tatarıstan və Kırım variantları əldə edilib.

Kırımda 20 il Koroğlu üzərində çalışan Çibanov yoldaş Bakıya dəvət olunub və ondan Kırım variantı yazıya alınıb.» («Ədəbiyyat» qəzeti, 1935: 18 mart)». 1937-ci ilin tuthatutu, bu işə rəhbərlik edən Vəli Xuluflunun «xalq düşməni» elan edilərək güllələnməsi başlanmış işin yarımçıq qalması ilə nəticələndi. Sonralar Azərbaycanda Koroğluşünaslıq sahəsində bir sıra uğurlar əldə edildi. Dastan dəfələrlə kitab şəklində çap olundu və haqqında olduqca dəyərli tədqiqatlar aparıldı».

Ə.Şamil 3 il qabaq AMEA Əlyazmalar İnstitutunun arxivindəki «Koroğlu» dastanının Kırımda çap olunmasından danışır. Dastanı yazıya alan Yaqub Zəki, söyləyici isə Çobanov İvan Çobanoğludur. Kırım tatar ədəbiyyatının biliciləri Riza Fazıl və Safter Naqayevin 2001-ci ildə Akmescitdə (Simferapolda) çap etdirdikləri «Qrım tatar ədəbiyyatının tarixi» kitabında Yaqub Zəkinin 1917-ci ildə Bağçasarayın Yancı kəndində anadan olduğunu, 1935-ci ildə Bağçasaray Pedaqoji Texnikumunu bitirdiyini, 1935-39-cu illərdə Kuybışev rayonunda nəşr olunan «Udarnik» qəzetində işlədiyini və ilk hekayəsi olan «Qara çəkmə»ni də 1937-ci ildə bu qəzetdə çap etdirdiyini yazırlar. 1939-47-ci illərdə Sovet dəniz donanmasında xidmət edən və İkinci Dünya savaşının iştirakçısı Yaqub Zəki ömrünün sonunadak bədii yaradıcılıqla məşğul olub, Kırım tatar ədəbiyyatına bir çox dəyərli hekayələr qazandırmış naşir kimi tanınıb, SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü olub. 1977-ci ildə Mariupulda vəfat edib.

Yaqub Zəki yazıya aldığı dastanın sonunda İ.Çobanov haqqında geniş bilgi vermişdi. O, yazır ki, İ.Çobanov 1873-cü ilin oktyabrın 18-də Mariupulun Eski Qarani kəndində kasıb bir ailədə dünyaya gəlib. Atası vəfat etdiyindən 4-cü sinifdə oxuyarkən təhsilini yarımçıq qoyub işləməyə başlayıb. Kırım-tatar folklorunu dərindən bilən və bu sahədə uğurlar qazanan İ.Çobanov bir sıra Kırım-tatar dastanlarını gözəl bilir. O, «Koroğlu» dastanını D.Papudan öyrənib. D.Papu isə 30 ilə yaxın Terek çayı boyunda çobanlıq edib və sonra vətənə qayıdıb. N.S.Seymyaqyayev kitaba yazdığı ön sözdə «Koroğlu» dastanının Kırımda iki yolla yayıldığını göstərir. Dastan Kırımdakı Osmanlı qarnizonlarındakı əsgər və zabitlərin vasitəsilə ötürülə, yaxud da Azərbaycandan Quzey Qafqazda yaşayan xalqlara, oradan da Kırım tatarlarına keçə bilərdi. O, fikrini əsaslandırmaq üçün D.Papunun Terek çayı boyunda çobanlıq etdiyi dövrdə dağıstanlılarla, urumlularla, tatarlarla sıx ünsiyyətdə olduğunu yazır. N.S.Seymyaqyayevin fikirlərini hökm kimi qəbul etmək olmaz. Bu, sadəcə, folklorun yayılmasının bir neçə yolundan biridir. N.S.Seymyaqyayevə görə, Yaqub Zəkinin yazıya aldığı «Koroğlu» dastanı «Qrım tatar tilinin yalı boyu şivəsinın ləhcələrindən birində olduğu» üçün «Azərbaycan variantına daha yaxındır»: «Bugünkü Azərbaycan oxucusunda maraq doğura bilər ki, Kırım xanlığı 500 ilə yaxın Osmanlı dövlətinin müttəfiqi və ya vassalı olduğu halda, nədən onların dili, xüsusən yalı boyu şivəsi Türkiyə türkcəsinə deyil, Azərbaycan türkcəsinə yaxındır? Səbəbini belə izah edə bilərik ki, Osmanı dövləti heç zaman nəinki onunla eyni soydan olan xalqları, hətta ölkə ərazisində yaşayan fərqli dillərdə danışan başqa xalqları da dövlət dilində danışmağa və yazmağa məcbur etmirdi. Yaxud da məktəblər açmaq, həvəsləndirmək və başqa vasitələrlə assimilyasiya siyasəti yeritmir və bu haqda da düşünmürdü. Necə deyərlər, nəinki xalqlar, hətta tayfalar və kiçik etnik qruplar belə ana dilində danışmaqda və ya başqa bir dili seçməkdə tam azad idilər. Yalı şivəsi isə oğuz-qıpçaq qrupunun qarışığından formalaşdığından Azərbaycan türkcəsinin ədəbi dil normalarına yaxın idi. XIX-XX yüzillərdə «Koroğlu» dastanının Kırımda yaşayan türksoylu xalqlardan bir neçə variantı toplanıb yazıya alınmadığından, hətta əldə olan mövcud variantlar müqayisəli şəkildə dərindən öyrənilmədiyindən dastanlarımızın süjetinin necə yayıldığı haqqında hökm vermək doğru olmaz. Buna misal olaraq SSRİ dağıldıqdan sonra Özbəkistanda nəşr olunmuş «Göröğlı» dastanlarını göstərmək olar. Sovetlər dönəmində dastanın araşdırıcıları türksoylu xalqlardan toplanıb nəşr edilmiş mətnlərdə daha çox fərqliliklərə diqqət yetirirdilər. Bizi bir-birimizə yaxınlaşdıran, eyni kökdən olduğumuzu isbatlayan faktlara, eyni mədəniyyətin daşıyıcısı olduğumuza deyil, əksinə, bizi bir-birimizdən ayıra biləcək məsələlərə daha çox önəm verirdilər.

Əl Xarəzmi adına Ürgənc Dövlət Universitetinin Filoloji Tədqiqlər Mərkəzi «Xorezm dostanları. Oşiknoma» seriyasından 4 kitab nəşr etdirib. 2005-2008-ci illərdə həyata keçirilən bu layihənin məsul redaktoru tanınmış özbək folklorşünası, professor S.P.Rüzumbayovdur. Bu seriyadan çap olunan ilk kitab «Koroğlu» dastanıdır. Xarəzm variantı da son 150 ildə Azərbaycandan toplanaraq çap edilən «Koroğlu» dastanları ilə mövzuca çox yaxındır. Bunları sadalamaqda məqsədimiz odur ki, orta yüzilliklərdə türksoylu xalqlar arasındakı fərqliliklərin günümüzdəki qədər olmadığını oxucularımıza bir daha xatırladaq. Baxmayaraq ki, o dövrlərdə nə internet, nə televizya, nə radio, nə də yüz min tirajlarla kitab nəşr edə biləcək nəşriyyatlar vardı. Necə deyərlər, əlaqələr zəmanəmizdəki ilə müqayisəydə çox-çox aşağı səviyyədə idi.

Müqayisəli araşdırmalardan aydın olur ki, dastanlarımızın yalnız filoloji mətnlərində deyil, musiqisində də bir yaxınlıq var. Musiqişünas Kamilə Dadaşzadə yazır ki, dərin qatlarında mifoloji qaynaqların, qədim tarixi kəsimlərin izlərini qoruyub saxlayan «Koroğlu» dastanının araşdırılması maraqlı elmi nəticələr əldə etməyə imkan verir. «Koroğlu» havalarının Azərbaycan, türk, türkmən variantlarının musiqi dilinin müəyyən səviyyələrində aparılmış müqayisəli təhlili onların tarixi-genetik qohumluğunu aşkarlamışdır. Ümumiyyətlə, qeyd olunmalıdır ki, türksoylu xalqların musiqili-epik yaradıcılığının ən dərin semantik qatlarının öyrənilməsində, onun kodunun açılmasında məhz tarixi-müqayisəli təhlil aparıcı rol oynaya bilər».

Yaqub Zəkinin 78 il öncə İ.Çobanovdan topladığı «Koroğlu» dastanındakı şeirlərin hamısı heca vəzninin qoşma, gəraylı, divani və başqa janrların vəzn və qafiyəsində deyil. Azərbaycan xalq mahnılarında olduğu kimi misralar arasında qafiyə fərqləri var. Bəzi misralarda hecaların sayı çox, bəzisində isə azdır.

Ə.Şamil bildirir ki, Əli Kamalinin 1980-ci illərdə Mərkəzi İranda yaşayan türklərdən topladığı dastanla Yaqub Zəkinin 1935-ci ildə Kırım tatarlarından topladığı dastan arasında oxşar cəhətlər çoxdur: «Dilçilərin Kırım tatar dilinin yalı boyu şivəsi və ya ləhcəsi adlandırdıqları ləhcə Azərbaycan ədəbi dilinə yaxındır. Son onilliklərdə ədəbi dillərimiz arasında fərq süni surətdə artırılıb. Buna görə də Yaqub Zəkinin topladığı mətndəki bəzi sözləri bugünkü Kırım tatar oxucusu aydın başa düşmür. Kitabı çapa hazırlayan İlqar Qasımov oxucunu çətin vəziyyətdə qoymamaq üçün sol səhifədə mətni Yaqub Zəkinin yazıya aldığı kimi latın əlifbası ilə, sağ səhifədə isə kiril əlifbası ilə verib».

Uğur

Xalq cəbhəsi.-2012.- 12 iyul.- S.14.