«Molla Nəsrəddin»çilərin ədəbiyyata dəxli

Güntay Gəncalp: «Mirzə Cəlilin bütün əsərləri kültür tənqidi üzərinə qurulub»

Rüfət Əhmədzadə: «Molla Nəsrədin» ədəbi-satirik məktəb idi»

Aydın Xan: «Mollanəsrəddinçi lağlağılıq füyuzatçı fəlsəfəliyi əzib ortadan çıxartdı»

«Molla Nəsrəddin» ədəbiyyat deyil, publisistikadır. «Molla Nəsrəddin»də tarix yoxdur. Bu jurnal elə bil ki, impulsdur. «Ölülər»i götürək, bu, tarix deyil, reaksiyadır. Ona görə də ona reaksiya kimi qiymət vermək lazımdır. Ancaq «Füyuzat»ı oxuyursan, görürsən ki, Əli bəy Hüseynzadənin bütün yazdıqlarında lap qədimlə gələcək arasında əlaqə var. Düşünürsən ki, bu, nəsə ədəbi bir haldır. Burada sistem, kompleks var. Bəzən onun içi dolu olmur, müəyyən impulsivlik olur, ancaq görürsən ki, bunun kökü çox dərindədir. Sənə yeni ideya verə bilir, Cəlil Məmmədquluzadədən fərqli olaraq Əli bəy Hüseynzadədə çoxlu birləşdirici məqamlar var. Cəlil Məmmədquluzadə impulsiv olduğuna görə həmişə ayırıcıdır. Əli bəy Hüseynzadədə isə daha çox geniş ideallar var. Köklü, əsaslı fəlsəfəsi, romantikası var, mühit verəndir. Bir çox məsələlər var ki, onları qaldırmayıb, amma o məsələlərə işarələr var. Əli bəy Hüseynzadə millətin mövcud olmağının konsepsiyasını verib. Hətta dünya elmindən, mədəniyyətindən, ədəbiyyatından yazanda da görürsən ki, onu öz mühitinə gətirir, dünya ilə sənin arandakı əlaqələrin sxemini yaradır. Tam təmkinlə, inqilabsız. Hətta inqilabçı gənclər, yazıçılar da «Füyuzat»a gəldi, ancaq hamısı geri çəkildi. Bu adam axıra qədər məktəbini qorudu. Ancaq Cəlil Məmmədquluzadədə, «Molla Nəsrəddin» məktəbində impulsivlik çox idi. Bu, mübahisəli fikirdir, ancaq mən belə düşünürəm».

Bu fikri Kulis.az-ın suallarını cavablandırarkən Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri Nizami Cəfərov bildirib. Yəni, doğrudanmı, Mirzə Cəlil və ümumiyyətlə, «Molla Nəsrəddinçi»lərin yazdıqları ədəbiyyat deyil? Bu sualla ziyalılarımıza müraciət etdik.

Güneyli yazar Güntay Gəncalp hesab edir ki, Əli bəy Hüseynzadə haqqında yazanlar hər zaman onun dahi, idealist olduğunu qeyd edirlər: «Ancaq bir cümlə onun yazdıqlarından örnək gətirməzlər ki, bu fikri söyləmişdir. Çünkü Hüseynzadəni oxuyanlar anlamırlar ki, o, nə yazmış. Burdakı fikirlərin Ə.Hüseynzadə ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Öz düşüncələrini Hüseyzadəyə aid edir. Əminəm ki, Əli bəy Hüseynzadəni tam anlamayıblar. Anlaşılmayan şeylər haqqında ancaq belə sənədsiz danışmaq olar. Bir tək örnək cümlə Hüseynzadədən gətirmək fikri təsdiqləmir. Molla Nəsrəddin dərgisinin missiyası başqa idi. Dərgi aydınlanma və aydınlatma hərəkatı başlamışdı. Bu aydınlanma hərəkatını da xalqın alt qatından üzüyuxarı başlatmışdı. Hüseynzadənin nə o zaman oxucusu var idi, nə də indi və heç zaman da olmayacaq. Olanlar da heç vaxt onun yazılarından stat gətirərək danışmayacaqlar. Öz xəyallarını Hüseynzadəni anlatmaq üçün kullanacaqlar, Nizami Cəfərov da bu yolu seçib. «Molla Nəsrəddin» dərgisinin amacı toplumda bir qopuş sağlamaq idi. Çünki bu qopuş olmasaydı irəliyə doğru hərəkət olmazdı. Aydınlanma hərəkəti Qərbdə də bu şəkildə olub. Onun üçün öncə bu toplumun gözləri önünə bir güzgü tutdular və onun necə iyrənc bir kültürün bataqlığında çabalayıb durduğunu göstərdilər. Bunlar göstərilməsə idi, o qaranlıq kültürdən də qopuş ortaya çıxmazdı. Aydın üfüqlərə baxa bilmək üçün durduğun yer bataqlıq olmamalıdır. Bataqlığın ifşası aydın gələcəyə doğru yol açmaqdır. Gələcək gələcəksə, hara gəlməli idi? Bataqlıqa gələcəkmi gələr? Gəlsə zatən o da o bataqlıqda batar. Mirzə Cəlilin əsərlərinin tarix olduğunu söyləyənmi var? Onun bütün əsərləri kültür tənqidi üzərinə qurulubdur. Mövcud kültürü tənqid etmədən dəyişiklik olmaz. Dəyişim düşüncəsini, dəyişim kültürünü tariximizə Molla Nəsrəddin dərgisi gətirmişdir».

«Milli Düşüncə institutu»nun rəhbəri Taryel Faziloğlunun fikrincə, hər iki şəxsiyyətin dövrünün hadisələrinə özünəməxsus yanaşma tərzi olub: «Mirzə Cəlil dövrünün daha çox sosial və təhsil problemlərindən yola çıxaraq nələrisə dəyişmək, yeni bir dönəm yaratmaq üçün mübarizə aparırdı. Onda milli məsələ öndə deyildi. Onda əsasən öncəlikli məsələlər cahillik, xurafat və sosial bərabərsizlik idi. Əli bəy daha çox ideoloji məsələlər, milli məfkurə və müstəqil cəmiyyət problemləri ilə məşğul idi. Əli bəy bu mənada bütün yaradıcılığı boyunca bu problemləri həmişə öndə qoymuşdur. Bu fərqlər bu şəxsiyyətləri fərqli mövqelərdən xarakterizə etməyi şərtləndirir. Amma hər ikisinin ortaq cəhətləri də var. Hər ikisi xalqını, millətini düşünür, onun üçün nələrsə etməyə çalışırdı. Hər ikisi öz xalqını, millətini əzilən yox, güclü bir millət, xalq kimi görmək istəyirdi. Buna görə də onların yaradıcılığını ədəbi bir mövqedən xarakterizə etmək sadəcə onların fəaliyyətlərinin cüzi bir hissəsini xarakterizə etmək deməkdir. Qaldı ki, ədəbi məsələdə bu iki şəxsiyyətə yanaşmaya hər ikisinin ədəbi yaradıcılığı, məncə, çox dəyərli əsərlərlə zəngindir».

Yazar Rüfət Əhmədzadə hesab edir ki, Nizami Cəfərovun «impulsivlik» anlayışını istifadə etmə tərzi özlüyündə maraqlıdır: «Amma burada filoloji bir təhlilin olduğunu demək çətindir. Əli bəy Hüseynzadə ədəbi yox, ideoloji məktəbin əsasını qoydu. «Molla Nəsrədin» isə ədəbi-satirik məktəb idi. Mirzə Cəlil oyanışın başlanğıcıdır. Əlibəy Hüseynzadə bu oyanışın təşkilatlanma, hərəkat mərhələsidir. Bir alimin bu iki şəxsi müqayisə etməsi mənə absurd göründü. Düşünürəm ki, «Füyuzat» daha çox publisistik-informasiya-ideologiya xarakterdə idisə, «Mola-Nəsrədin» daha çox ədəbiyyatla bağlı idi və insanların hərəkata doğru həvəsləndirilməsində katalizator rolu oynayırdı. Bir sözlə, müqayisə yersizdir».

Yazar Azad Qaradərəli düşünür ki, dahiləri bu cür qarşılaşdırmaq absurddur: «Onlar öz zamanlarında, bəlkə elə bizim zaman üçün də nəhəng, ölçüyəgəlməz işlər görüblər. Əli bəy Hüseynzadə ictimai-siyasi aspektdə, Mirzə Cəlil isə xəlqi və dil aspektində nadir işlər görmüşlər. Hətta onlar dərgilərində bir-birilərini kəskin tənqid etsələr də, sonda türkoloji qurultayda görüşəndə bir-biriləri haqda xoş sözlər demişdilər. Onlar ayrı-ayrılıqda hərəsi bir bütöv, birləşəndə isə daha kamil bir bütövlük yaradırlar».

Yazıçı-kulturoloq Aydın Xanın fikrincə, Nizami Cəfərov XX-XXI əsr Azərbaycan kretiv-intellektual şəxsiyyətlərindən biridir və onun mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız, humanitar-estetik, ədəbi-fəlsəfi, elmi-kulturoloji düşüncə tariximiz barədə irəli sürdüyü mülahizələr, filoloji tezislər, elmi konsepsiyalar, bir sözlə, alim mövqeyinin bəzi tərəfləri mübahisəli olsa da, dəqiqdir, analitik təfəkkürün məhsuludur: «Ötən əsrin əvvəllərində ədəbiyyat və mətbuatımızda baş verən çox mürəkkəb proseslərin üç istiqaməti vardı: milli-bütöv Azərbaycan, Qərb və Rusiya, Şərq-İran, Türkiyə və ərəb mənşəli. Sözsüz ki, Nizami müəllim bütün bunları çox gözəl bildiyindən dəqiq mühakimə yürüdür: «Molla Nəsrəddin» ədəbi məktəbi yeni intellektualizmin məhsulu olduğundan publisistik, içdən gələn yanğıyla yoğrulmuş sosial-ictimai mədəniyyət hadisəsi idi, «Füyuzat» hərəkatı isə oturuşmuş, Şərqə söykənən, amma Qərbin maraqlı tərəfini özündə ehtiva edən ciddi kulturoloji mahiyyət daşıyan, Türk Dünyası konsepsiyasını, Bütöv Azərbaycan idealını romantikləşdirən dalğa… Ədəbiyyat isə hər zaman romantik bədii düşüncənin məhsuludur. Fəqət o dövrdə millətin potensialı, elmi-intellektual səviyyəsi aşağı olduğundan mollanəsrəddinçi lağlağılıq füyuzatçı fəlsəfəliyi əzib ortadan çıxartdı və onun dağıntıları arasında hələ də tarixi eradan əvvəllərə gedib çıxan Qədim Azərbaycan sivilizasiyası əzilməkdədir: sübut — bugünkü elmi-ədəbi-kulturoloji durumumuzun bərbadlığı…»

Müstəqil ekspert Elnur Eltürk hesab edir ki, hər iki şəxsiyyət cəmiyyətə yenilik gətirən insanlar olublar: «Birini digərinə qarşı qoymaq prinsipini qəbul etmirəm. Mirzə Cəlil Əli bəyi Füyuzatın ağır dilinə görə təndiq edirdi. Burada təbii ki, ideoloji baxış məsələsi var idi. Molla Nəsrəddin ideoloji yazılardan daha çox təndiqi, publisistik yazılara üstünlük verirdi, Füyuzat isə ideoloji yazılara. Ona görə, «Molla Nəsrəddin» daha çox oxunur və sevilirdi. Mirzə Cəlil xalq dili ilə millətin oyanışına çalışırdı. Cəmiyyətimizdə demokratik və azad ideyaların yaranmasında Molla Nəsrəddinçilərin böyük rolu var idi. Bu danılmaz faktdır. İndi hansısa fikirlər söyləmək asan ola bilər, məsələlərə o zamanki prizmadan baxmaq lazımdır».

Yazar-publisist Hafiz Mirzə düşünür ki, Nizami bəy bu fikirləri deyərkən məsələyə tamam başqa kontekstdən yanaşıb: «Yəni məsələnin siyasi rənglərini qabardıb. Siyasi rəngləri qabartdıqda Azərbaycanın bir çox klassik yazarları ədəbiyyata deyil, publisistikaya xidmət etmiş sayılacaq və yazılarının ədəbi yükü hiss olunmayacaq. Amma məsələyə kompleks yanaşdıqda məlum olur ki, ədəbi nümunələrin əksəriyyəti həm də öz dövrünün ictimai-siyasi tablosunun çəkilməsinə xidmət edib. Bu o deməkdir ki, biz onları ədəbi nümunə kimi qəbul etməyək? Mirzə Cəlilin «Poçt qutusu»nu, Sabirin «Əkinçi» və ya «Oxutmuram, əl çəkin» şeirini necə ədəbiyyat hesab etməyə bilərsən? Hər halda publisistika olardısa günümüzə qədər dillər əzbəri olmazdı».

Oktay.

Xalq Cəbhəsi.-2012.- 19 iyul.- S. 15.