Azərbaycanda xəbər saytları

Ziyafət Rəhmanzadə: «Ən güclü proqramlaşdırılan sayt belə haker hücumundan sığortalanmayıb»

Azərbaycanda hər il yeni saytlar fəaliyyətə başlayır. Onların yaradıcı tərəfi ilə hansısa şirkət və ya media qurumu məşğul olursa, saytın ərsəyə gəlməsində proqramçıların əməyi var. Onları oxucu tanımır. Amma saytın texniki baxımdan keyfiyyəti proqramçının peşəkarlığından və işindən asılıdır. Odur ki, bu dəfə adətən «kadrarxası» qalan proqramçılardan yazmaq istədik. Həmsöhbətimiz gənc yaşlarından bu sahəylə məşğul olan peşəkar proqramçı, «Deniz Design Studio» şirkətinin rəhbəri Ziyafət Rəhmanzadədir.

- Neçənci ildən bu sahəylə məşğulsunuz?

- 2005-ci ildən bu sahəylə məşğul olmağa başladım. Sakit iş olduğu üçün məni qane edir. Öz həvəsimlə proqramlaşdırmanı öyrənməyə başladım. Sonra gördüm ki, bu bəs etmir və təkmilləşmək lazımdır. Proqramçılığa dair kurs keçdim və bu sahədə tam fəaliyyətə başladım.

- Yaxşı proqramçı olmaq üçün nə lazımdır?

- Yaxşı bir proqramçı olmaq üçün mütləq təhsil almaq lazımdır. Bu ixtisas üzrə xaricdə təhsil almaq daha gözəl olar. Azərbaycanda da yaxşı proqramçılar çoxdur. Sadəcə onların əksəriyyəti xaricdə təhsil alanlardır. Proqramçılıq iki hissəyə bölünür. Biri kompyuter proqramlaşdırmasıdır, digəri isə saytların hazırlanmasında istifadə olunan vebproqramlaşdırmadır. Kömpyuterə proqram yazmaq üçün yetərincə təkmilləşmiş proqramçılar var. Lakin vebproqramlaşdırma üzrə daha da təkmilləşməyə ehtiyac var.

- İndiyədək neçə sayt hazırlayıbsiniz?

- Təxminən 70 sayt yadımda qalıb.

- Görünüşü və dizaynı nəzərə almasaq, saytlar texniki baxımdan hansı cəhətlərilə bir-birindən fərqlənirlər?

- Saytlar standartlar və paramertlərlə yığılır. Hamı tərəfindən qəbul edilən beynəlxalq standartlar var. Keyfiyyətli sayt həmin standartlara cavab verməlidir.

- Məsələn, hansı standartlar?

- İldən-ilə standartlar da təkmilləşərək dəyişir. Köhnə ilə yeni proqramlar eyni deyil. Bu, dizayndan deyil, saytın hazırlanmasında istifadə edilən proqramlaşma ilə bağlıdır. Sayın dizaynına gəlincə, əlbəttə hər kəs onun saytının görünüş baxımdan da zövqü oxşayan, diqqəti cəlb edən olmasını istəyir. Azərbaycanda hazırda ən çox hazırlanan xəbər saytlarıdır. Yaxşı olar ki, saytlar dizayn baxımından bir-birindən fərqlənsinlər. Amma bizdə buna çox önəm verilmir. Məsələn, bizə müraciət edən müştəri hansısa sayta bənzər sayt hazırlamağımızı istəyir. Ona görə də əksər xəbər saytları quruluş və dizayn baxımdan bir-birinə bənzəyir. Biz müştəriyə başa sala bilmirik ki, hər yeni sayt özünəməxsusluğu ilə seçilməli, başqa bir saytı eynilə təkrar etməməlidir. Çünki hər ideyaya və saytın məqsədinə, fəaliyyətinə əsaslanan dizayn tərtib etmək daha yaxşı olardı. Əksər sifarişçi bununla razılaşmır və israrla hansısa saytın bənzərinin hazırlanmasını tələb edir. Bu isə bəzən problemlər yaradır.

- Hansı problemləri yaradır?

- O biri saytın sahibi etiraz edir ki, niyə filan sayt mənim saytıma bənzəyir və s. Məsələn, baxaq xəbər saytlarına. Əksəriyyəti bir-birinə oxşayır. Bəzi bənzərlik isə qaçılmazdır. Məsələn, sorğu hər saytda ola bilər. Onun yığılma qaydası eynidir, eyni standartdır. Dövlət saytları isə özünəməxsusluğu ilə seçilir. Ən çox bir-birinə oxşamayan saytlar şirkətlərə məxsus olanlardır. Bu cür saytlar şirkətinin loqotipinə, rənginə uyğunlaşdırılır.

- Özünüzün dizaynla bağlı müştəriyə təklifiniz olur?

- Bəli. Müştəri əvvəl deyir ki, qarışmıram, sizə həvalə edirəm, özünüz bildiyiniz kimi hazırlayın. Amma sonradan dizaynerlə razılaşmır. Ancaq öz istədiyi kimi, hansısa bəyəndiyi saytın dizaynını tələb edir. Bizim təkliflərimizlə adətən nadir hallarda razılaşırlar.

- Haker hücumundan sığortalanmaq və ya daha az zərərlə müdafiə olunmaq olur?

- Haker hücumundan heç bir sayt qoruna bilməz. Çünki insan yaratdığını insan da dağıda bilər. Heç bir sayt haker hücumundan sığortalanmayıb. Sadəcə olaraq hansısa sayta haker hücumu olmayıbsa, deməli, kimsəsə onu sıradan çıxarmaq lazım gəlməyib. Elə saytlar var ki, proqramlaşmadan bir az başı çıxan adam onu dağıda bilər. Elə sayt da var ki, yalnız güclü hakerlər onu dağıda və ya ciddi xətər yetirə bilərlər.

- Bu saytın nəyindən asılıdır?

- Sırf saytın proqramlaşdırılmasından və serverindən asılıdır. Onları dağıtmaq daha çətin olur. Vebserver tələblərə və standartlara cavab verməlidir. Onun tərkibində olan proqramlar yeni versiyalarda olmalıdır.

- Haker hücumunun ilk əlamətlərini müəyyən etmək və daha tez zamanda qarşısını almaq olur?

- Bunu serverə nəzarət edən adam yalnız İP-nin daxil olmasıyla hiss edə bilər. Amma bunu da dəqiqliklə təyin etmək olmur. Çətin məsələdir. Haker daxil olub bazanı silir və anidən sayt dağılır.

- Haker hücumu sistemə virus ötürülməsilə bağlıdır?

- Haker hücumu iki cürdür. Saytlarıdakı hansısa proqramları açanda virus kompyuterimizə, oradan isə serverə daxil olur və ya hakerlər viruslar göndərirlər. Bunlar yüngül müdaxilələrdir. Asanlıqla təmizləmək olur. Biri də var saytı tam dağıdır. Saytdakı bütün məlumatlar bazada toplanılır. Haker bazaya daxil olaraq oradakı məlumatları silir və saytın fəaliyyəti dayanır. Əsas məsələ serverə daxil olmaqdır.

- Saytın bazasını yenidən olduğu kimi bərpa etmək olur?

- Mütləq. Bütün yaxşı serverlərdə «back up» funksiyası var. Yəni kompyuterin bütün fayllarını, bazasını yaddaşında saxlayır. Müəyyən hücumlar və ya nasazlıq olanda bu funksiya vasitəsilə həmin saytı yenidən bərpa edirlər. Serverin də bərpası mümkündür. Bu yaxınlarda bizim bəzi dövlət saytlarına hücum oldu. Onların hamısını həmin qayda ilə bərpa etdilər. Cəmi 5-10 dəqiqəyə silinən informasiyanı yenidən qaytarmaq olur.

- Məlum oldu ki, Azərbaycanın dövlət saytlarına İrandan hücum edilmişdi. Bir müddət sonra 20 Yanvar faciəsi ərəfəsində də İran saytlarına hücum oldu və hakerlər saytların ana səhifəsində «20 Yanvarı unutmadıq» yazısını yerləşdirdilər. Sizcə, bu cür hücumlar siyasi məqsəd də daşıyırmı?

- Əlbəttə, güclü hücumlara məruz qalan adətən dövlət saytları olur. Bunların hamısı da siyasi xarakter daşıyır. Bizim də güclü hakerlərimiz var. Qeyri-dövlət saytlarını dağıtmağa cəhd halları çox az halda baş verir.

- Bu cür virtual «müharibə»ni ciddi qəbul etmək olar?

- Ümumiyyətlə, internetdə fəaliyyəti, saytların işləməsini qeyri-ciddi qəbul etmək olmaz. Bunlar ciddi və əhəmiyyətli işlərdir. Məsələn, elə götürək İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin rəsmi saytını. Baxanda da görürsünüz ki, sayt üzərində çox ciddi iş aparılır. Bu inkişafı digər dövlət saytlarına da aid etmək olar. Zəngin sistemlər yığıblar, informasiya əhatəlidir. Bir sıra xidmətləri elektron yolla həyata keçirirlər. Halbuki vaxt var idi insanlar həmin məsələ üçün saatlarla növbələrdə gözləməli olurdular. İndi isə bır sıra əməliyyatları heç evindən bayıra çıxamadan internet vasitəsilə və asan bir şəkildə həyata keçirmək mümkündür. Sayta yazılan hər bir məktuba cavab verir və həmin şəxslə əlaqə saxlayırlar. Bunlar hamısı sistemli fəaliyyətin nəticəsidir. Bu onu göstərir ki, veb üzərindən ciddi iş qurulub. Odur ki, veb fəaliyyəti ciddi qəbul edirəm. Hansısa bir saytın dağıdılması bu qədər zəhmətin hədər getməsidir.

- Virus əleyhinə proqramlar var. Onların ən keyfiyyətlisini necə müəyyən etmək olar?

- Ümumiyyətlə, bütün virus əleyhinə proqramlar yenilənir, yeni versiyaları hazırlanır. Bu o deməkdir ki, heç bir antivirus mükəmməl deyil və hər birinin zamanla daha da təkmilləşməyə ehtiyacı var. Odur ki, heç kəs əminliklə deyə bilməz ki, mənim kompyuterimdə antivirus olduğu üçün ora heç bir virus düşə bilməz. Məsələn, elə bir yeni virus hazırlayarlar ki, onun qarşısını alan proqram olmaz. Bu baxımdan heç bir antivirusu mükəmməl adlandıra bilmərəm. Amma nisbətən daha keyfiyyətli proqramlar var.

- Qonşu Rusiya və Türkiyənin saytlarını necə dəyərləndirərdiniz?

- Türkiyənin xəbər saytlarının dizaynı daha rənagəngdir. Onlar rənglərdən istifadəyə çox üstünlük verirlər. Amma bizim ölkədə Rusiya saytlarının dizaynına daha çox müraciət edirlər. Sifarişçilər daha çox onların saytlarını nümunə kimi göstərirlər. Lakin son illər Türkiyənin də xəbər saytlarına və dizaynına maraq artır. Rusiya saytlarının proqramlaşması daha «yüngül» olur. Türklərdə isə saytın ana səhifəsinə o qədər yeni bölmələr əlavə edirlər ki, sayt ağır sistemli olur və ağır da çalışır. Amma rus saytları adətən daha sadə dizaynlıdır.

Dizayn işində rənglərdən doğru istifadə edilməlidir. Bu saytın fəaliyyət istiqamətilə də bağlıdır. Məsələn, əyləncə saytlarında işıqlı və yağlı rənglərdən istifadə edilir. Bəzən xəbər saytlarını reklamlarla o qədər yükləyirlər ki, saytın öz dizaynına xələl gəlir. Yaxşı olar ki, saytların ana səhifəsinə reklam yerləşdirəndə bu məsələyə də önəm versinlər.

- Bir xəbər saytını nə qədər müddətə hazırlayırsınız?

- Təxminən 25-30 günə hazırlayıram. Bir həftəyə sayt yığıram deyənlər də var. Amma bir həftədən sonra nəinki saytı, heç həmin adamın özünü də tapa bilmirsiniz. İnsanları aldadan proqramçılar son zamanlar çoxalıb. Odur ki, sifarişçi ilə proqramçının işlədiyi şirkət arasında müqavilə bağlanmalıdır. Orada ödənişin məbləği və saytın təhvil verilmə tarixi göstərilir. Mən müştərilərimlə müqavilələr imzalayıram. Təssüf ki, bəzi sifarişçilər müqavilə şərtlərinə əməl etmirlər. Məsələn, ödəniş məbləği və tarixi qeyd olunmasına baxmayaraq, ödənişi gecikdirirlər.

- Bu zaman hüquqi yollara əl atırsınız?

- Məhkəməyə verə bilərəm. Amma bunu etmirəm. Daha asan yolu var. Həmin saytın fəaliyyətini ödəniş olana qədər dondururam. Məcbur qalıb ödəyirlər.

- Hədiyyə hazırladığınız saytlar var?

- Bəli. Məsələn, şairlərə təmənnasız hazırlayıram. Xüsusən də gənclərə. Çünki onların gəlirlərinin az olduğunu bilirəm. İstedadlı gənclərə hər sahədə dəstək olmaq lazımdır.

Real CƏFƏRLİ

Yazı KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyələşdirdiyi «İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi» layihəsi çərçivəsində təqdim olunur.

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 28 iyul.- S.10.