Türk xalq musiqi alətləri

Türk xalq musiqi alətlərinin özünəməxsusluğu haqqında az yazılmayıb. Bu, o deməkdir ki, xalqımız hər sahədə olduğu kimi, bu sahədə də bənzərsizliyini qoruyub saxlayıb.

Bu mövzuda professor Sədnik Paşa Pirsultanlının maraqlı qənaətləri var. Araşdırmaçı Seyfəddin Rzasoy hesab edir ki, Sədnik Paşa Pirsultanlının məzmunu etibarilə rəngarəng və zəngin olan yaradıcılığında musiqi alətləri mövzusu əhəmiyyətli yer tutur. Onun yaradıcılığını oxuduqca türk dünyasının saz, qopuz, tənbur, setar, dütar kimi alətləri haqqında qiymətli məlumat və təhlillərə rast oluruq.

Sazın, sözün vurğunu və yorğunu olan alim ulularımızın «…çox gəzən çox bilər» müdriklik düsturuna sığınıb, Türk Dünyasını usanmadan gəzib, sazın sehrini, sirrini türk insanının qəlbinin dərinliklərində — musiqi dünyasında axtarıb: «Saz S.Pirsultanlının təsəvvüründə mədəniyyətin başlanğıcı — onu yaradan ana qucağıdır. Təsadüfi deyil ki, alimin yaradıcılığında məcazi bənzətmə olmaqdan daha çox dərin elmi mənaların bədii obraz şəklində təcəssümü olan «Ana Saz» ifadəsi var. Bu ifadə ilə o, milli mədəniyyətimizdə sazın əvəzolunmaz funksiyaya malik olduğunu, sazsız bu mədəniyyətin, sadəcə olaraq, təsəvvürə gəlmədiyini vurğulayıb».

S.Pirsultanlı yazır: «Aşığın sazı və sözü əkiz doğulub. Bizə məlum olan əsas aşıq şeir formaları… sazla əlaqəli yaranıb, hər aşıq şeiri sazın qoluna öz danışan pərdəsini bağlayıb». Araşdırmaçı hesab edir ki, S.Pirsultanlının təsəvvüründə saz milli mədəniyyətin canını, ruhunu və mayasını özündə simvollaşdırmış kodlar sistemidir: «Saz S.Pirsultanlının yaradıcılığında qopuzla qoşa keçir. Alim ozanın ayrılmaz «atributu», «Dədə Qorqud» oğuzlarının düşməni belə onun xətrinə bağışladıqları qopuz alətindən geniş bəhs edib, onu xüsusilə sazla müqayisədə təhlil edir».

Sədnik Paşa belə tarixi-müqayisəli təhlillərinin birində qopuz alətini təsnif edərək onun iki növündən bəhs edib: «Aşığın üç növ: cürə, tavar və böyük sazı olduğu kimi, ozanın da qopuzu və qolça qopuzu olub. Qolça qopuz bizcə, qopuzun xeyli sonra meydana gəlib və qismən təkmilləşmiş formasıdır».

Qopuzun sorağı ilə axtarışlar aparan alim müxtəlif mənbə və məxəzlərə baş vurub: «Elmi məxəzlərdə qopuz və tənbur haqqında məlumatlara rast gəlmək olur. Bir yazıda qopuz belə təsvir edilir: «Qopuz (komus) mandolini andıran şeydir. İri bir qaşıq (çömçə) kimi olur, üzü dəri qablıdır. At qılından iki tellidir. Çox zaman bu tellərin biri qara, digəri isə ağ olur. Komusun (qopuzun) uzunluğu 80 santimetrdir».

Alim daha sonra yazır: «Başqa bir yazıda qopuzun keçirdiyi təkamüldən bəhs edilir: «Qopuzda giriş yerinə tel (yəni sim) taxılması onu dəyişdi, əvəzində «tel tənbur», «bağlama», «meydan sazı» deyilən çalğı alətləri meydana gəldi».

S.Paşa aydınlaşdırır ki, saz da, tənbur da — hər ikisi musiqi alətləri olaraq qopuzdan yaranıb: «Təbəddülatda təkcə simlər əsas götürülür ki, bu da tənburun və sazın yalnız bir elementidir. At qılının, kiriş və ipək tellərin simlə əvəz edilməsi özlüyündə qopuzu dəyişə bilməzdi. Onu da inkar etmək olmaz ki, simlər çalğı alətinin kar (lal) səsini cingiltili etməkdə misilsiz iş görüb. Ancaq qopuzu əsasən, tənburun qolundakı bəndlər və sazın qoluna bağlanmış pərdələr, müstəqil (danışan) pərdələrlə əlaqəli köklər (musiqi ahəngləri) dəyişib».

Alim bu alətin elmi təsvirini də verir: «Həmin musiqi aləti, yəni tənbur Balakən rayonunun Qabaqçöl, Zaqatala rayonunun Car, Göyəm və Tala kəndlərində indi də mövcuddur… Tənbur əsasən, cökə və çəkil (gər) ağclarından düzəldilir. Tənburun əsasən iki simi, yeddi bəndi və iki kökü var. «Tək tel» kökü ilə əsasən mahnılar çalınıb oxunulur, «Cüt tel» kökü ilə isə bəzi oyun havaları çalınır. Tənburun telləri mizrabla, təzənə ilə deyil, barmaqlarla ehtizaza gətirilir».

Tənburu qopuzla müqayisə edən Sədnik Paşa göstərir ki, qopuzun uzunluğu 80 santimetr olduğu halda, tənburun uzunluğu 100-110 santimetrə çatır. Tənburun qoluna bəndlər əlavə edildiyindən o bir qədər uzanıb. Talalılar tənburun pərdələrinə bənd deyirlər. Tənbur türk alətidir və bu, onun bayatılarla bağlılığında açıq şəkildə ifadə olunur. Tənburla əsasən bayatılar oxunur».

S.Rzasoy vurğulayır ki, S.Pirsultanlının intellektual görüm gücü Azərbaycan şeirinin poetik strukturunun ruhani koduna qədər gedib çıxır: «O, hər hansı bir xalq poeziyası nümunəsini onun məzmun və formasının bütün incəliklərinə qədər anlamaqla yanaşı, həm də ürəyi ilə fəhm edə bilir. Bunun üçün folklorla təmas, folklora sevgi kifayət deyil. Belə fitri duyum üçün oxumaqdan, eşitməkdən əvvəl ruhu, mayası, qanı və canı ilə «folklordan doğulmaq» və «folklora doğulmaq» lazımdır. O, özünü dərk edən andan onun üçün sazın və sözün, musiqinin və şeirin anlamı tamamilə dəyişib. Saz və söz onun iki gözü üçün görünməz oldu: saz və söz dünyanı yaşamağın, dünyada yaşamağın və dünya ilə yaşamağın iki ali kodu kimi zahir oldu. Bu cəhətdən alimin təmburla oxunan dördlük şeirinin bayatı olması haqqındakı fikri təkcə intellektin məhsulu yox, həm də ruhani duyumun ifadəsidir».

Sədnik Paşa müəyyənləşdirir ki, tənbur insanlar üçün mənəviyyat zirvəsi, onların milli-mənəvi dəyərlərinin, müqəddəs duyğu və düşüncələrinin rəmzləşdiyi ali hadisədir».

Sədnik Paşa bildirir ki, bu alətlə bağlı dahi Nizaminin «Xəmsə»sində poetikləşmiş məlumatlar var. O, klassik Azərbaycan poeziyasınında tənbur, setar alətlərinin poetikləşmiş obrazlarının Nəsimi, Füzuli kimi nəhəng sənətkarların yaradıcılığında olduğunu müəyyənləşdirib: «XIV əsrdə yaşamış Azərbaycan şeirinin görkəmli və istedadlı nümayəndələrindən biri olan Seyid İmadəddin Nəsimi özünün «Olsun» rədifli qəzəlində həmin çalğı alətinin adının «tənbur» olduğunu qeyd edir. Lakin tənburla setarın oxşar çalğı alətlərinin adı olduğunu Füzulinin «Yeddi cam» poemasının köməyi ilə öyrənə bilirik. Poemanın «Setar ilə söhbət» hissəsində tənburla setarın adı qoşa çəkilir».

Əfrasiyab Bədəlbəylinin setar haqqındakı fikri də maraqlıdır: «Setar — üç simli ən qədim çalğı aləti. Musiqişünaslardan bir çoxlarının fikrincə, setar da pənctar və şeştar kimi tənbur musiqi alətinin bir növüdür. Setar Azərbaycan sazının əcdadı, ulu babası sayılır».

S.P.Pirsultanlı yazır: «Tarixi məxəzlər sübut edir ki, vaxtilə qopuz və tənbur çalğı alətləri bir çox xalqlarda, o cümlədən türkdilli xalqların əksəriyyətində mövcud olmuşdur. Hətta bu çalğı alətləri Orta Asiya respublikalarında indi də yaşamaqdadır. Aşıq yaradıcılığını bu baxımdan araşdırdıqda setarın adına rast gəlmək olur».

S.Pirsultanlı saz aləti ilə bağlı uzun illər axtarışda olub. O, sazla dütar arasında inkarolunmaz ortaq nöqtəni də taparaq Azərbaycan oxucularının diqqətinə çatdırıb: «Türkmənlər aşığa baxşı, dütara isə həm də saz deyirlər. Hətta dütar öyrədən musiqi məktəbləri Türkmənistanın hər yerində «sazçılıq məktəbi» adlanır. Dütarın iki simi, qolunda on üç pərdəsi, o cümlədən «baş pərdə», «Nəvai pərdəsi», «zərin pərdə», «lal pərdə», «gənzəvi pərdəsi», «orta pərdə», «Şirvan pərdəsi» var. Azərbaycan aşığı sazı təzənə ilə, türkmən baxşısı dütarı sağ əlin beş barmağı ilə çalır. Azərbaycan aşığı sazın bağını sağ qoluna keçirib, adətən ayaq üstə çalıb-çağırır, ortada gərdiş edir, bu tərz hərəkət və gəzişmələr müəyyən mənada ifaçılığı xeyli zənginləşdirir. Türkmən baxşısı isə bağsız sazını oturub çalır, onu bağrına basıb, bütün varlığı, ruhu və qəlbi ilə simlərini ehtizaza gətirir. Elə bil ki, qəlbləri əfsunlayan bu səslərin bir ucu əlçatmaz qərinələrin o tayından gəlir, xatirələr söyləyir, öz səsini bu günlərin səsinə qoşub əbədilik qazanır».

Alim dütarın melodik imkanlarını araşdıraraq yazır: «Türkmən sazında simlərin sayının azlığı heç də onun imkanlarını məhdudlaşdırmır. Dütar dediyini deyir. Əsrlərin yadigarı olan bu qoşa qanad tellərin biri aşıq, biri məşuq, biri həsrət, biri vüsal, biri yanğı, biri yağış… Deyirlər ki, Azərbaycan sazı ilə türkmən sazının avazında bənzərlik mövcuddur. Əlbəttə, burada müəyyən qədər həqiqət vardır. Saz və dütar melodiyaları içərisində elələri var ki, onların arasındakı yaxınlığı inkar etmək olmaz. Türkmən baxşısı «Koroğlunun at oynadışı» havasını çalanda qeyri-ixtiyari Salyan aşığının repertuarındakı «Atlı Koroğlu» yada düşür. Bu hava dütarda səslənəndə elə bil ki, çayın qırağından keçən atlının at çapışının səsi gəlir.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 31 iyul.- S.14.