Cəlaləddin Rumi 1997-ci ildə əsərləri Amerikada ən yaxşı satılan şair olmuşdur

XIII əsr fiqh alimi və sufisi Cəlaləddin Rumi həm də ən böyük mistik şair hesab olunur. Qarşısıalınmaz və idiomatik poetik gücünün əhəmiyyətini Rumi çox yaxşı başa düşürdü. Onun bəşəriyyətin gələcəyi və kainatın inkişafını dərindən, hər kəsdən fərqli formada, öncədən görməsi və sirləri özünəməxsus şəkildə qavrayaraq öz şeirlərində intuitiv bir dillə, coşqun şəkildə əks etdirməsi vəfatından yeddi əsr ötməsinə baxmayaraq, hələ də oxuculara təsir edir, onları düşündürür.

Rumi sağlığında da çox oxunurdu. Ona dərindən hörmət edir və ehtiramla yanaşırdılar. Bunun bir neçə səbəbi var idi: şair kimi mükəmməlliyinə görə; insanlara, heyvanlara və bitkilərə nadir, görünməmiş hüsn-təvəccöhünə görə; şəxsi saflığına, gözəl insani keyfiyyətlərinə görə; ən başlıcası isə özündə cəmlədiyi nöqsansız mənəviyyatı, qabiliyyəti ilə başqalarını ən yaxşı rəhbər və birlik sahibi Allaha yönəltməsinə görə.

Ruminin əsərləri uzun əsrlərdir ki, Qərbdə də oxunur. Təsadüfi deyildir ki, Ralf Voldu Emerson, Georq Vilhelm, Fridrix Hegel və başqa görkəmli Qərb mütəfəkkirləri öz əsərlərində Rumi haqqında məlumat vermiş və onun haqqında yüksək fikirlər söyləmişlər. Lakin Rumi əsərlərinin Qərbdə hamı tərəfindən qəbulu və tanınması məhz son illərdə gözlənilməz vüsət almışdır. Xristian Elm Monitorunun məlumatına görə, Rumi 1997-ci ildə əsərləri Amerikada ən yaxşı satılan şair olmuşdur.

Onun həyatında baş verən bir çox hadisələr poeziyasında da öz əksini tapıb. Ruminin təhlükəli uşaqlığı ailəsi ilə birgə monqol hücumlarından qorunmaq üçün şəhərbəşəhər, ölkəbəölkə gəzdiyi yollarda keçmişdir. İlk təhsilini öz atası, məşhur islam alimi Bəhauddindən (o, «Sultanul-üləma, yəni «Alimlər şahı» çağırılacaq dərəcədə böyük şöhrət sahibi idi) almışdır. Oğlu Cəlaləddin kimi Bəhauddin də ömrü boyu dərviş Şəms Təbriziyə dərin rəğbət bəsləmişdir.

Əksər Qərb oxucuları Ruminin əsərlərini ən azı Mütləqi özünə hopdurmuş mənəvi yol göstərən ulduza, ən çoxu da dünyəvi həyatımızın işıq daşıyıcısına bənzədərək yüksək qiymətləndirirlər. Bununla bərabər, oxucuları özünə cəlb edən həm də böyük mistikin estetik və transsendental məziyyətləridir. Lakin Qərb pərəstişkarları Rumini öz tarixi konteksindən çıxarıb özlərininki kimi qucaqlamağa meyllidirlər. Bu gün Qərbdə öz yaradıcılığında Ruminin əsərlərindən istinad nöqtəsi kimi istifadə edənlər az deyil. 1998-ci ildə Nyu-York geyim dizayneri Donna Karan hətta öz yaz geyim sərgisinin örtüyünü Rumi əsərlərinin yazıçı Dipak Kopra tərəfindən verilən interpretasiyası ilə açmışdır. Bəstəkarlar Flipp Qlass və Robert Vilson isə librettosu Ruminin amerikan şairi Kalman Barks tərəfindən şərhi verilmiş 14 şeirindən ibarət «Divlərin zərifliyi» əfsanəvi operasını bəstələmişlər. Amerikan antreprenörləri, əgər belə demək olarsa, Ruminin populyarlığını artırmaq üçün özlərindən yeni mənalar kəşf edib onun təbliğinə hər ay maliyyə qoyurlar. Amerika kitab mağazalarında üz qabığında Rumi əsərlərinin tarot tərəflərindən istifadə olunmuş «Rumi kartları» bir neçə versiyada satışa buraxılmışdır.

Kommersializm bir yana, əsərlərinin əsas məğzi və xüsusilə məhəbbət mövzusu baxımından Rumiyə münasibətdə İslam və Qərb dünyası insanının baxışlarında böyük fərq var. Lakin Ruminin tez-tez və ustalıqla istifadə etdiyi romantik obraz Qərb oxucusunu da özünə əsir etmişdir. Bu romantik obrazın orta əsrlər üçün səciyyəvi olan, bu gün artıq yoxluğu hiss olunan süni abırlılıqla səciyyələnməsi Rumini əsasən sevgi şairi hesab etməyə gətirib çıxarmışdır. Əksəriyyət Ruminin öz müəllimi Şəms Təbriziyə bəslədiyi mistik eyniləşdirmə ilə əhatələnmiş ruhani sevgisinə heyran olur. Bəzi şərhçilər isə Şəmsin müəmmalı ayrılığından uzun müddət özünə gəlməyən Ruminin öz müəllimi ilə bu qarşılıqlı əlaqəsini adi məhəbbət münasibəti kimi mənalandırır. Bunun əksinə olaraq, müsəlman tədqiqatçıları bunun əksinə olaraq Rumi və Şəms arasındakı münasibətləri hələ də ardıcıl olaraq «Sufi öz qəlbini Allaha açmaq üçün başqa birisini çağırır» düsturu ilə şərh edirlər.

Ruminin tez-tez istifadə etdiyi aşıb-daşan, coşqun, dünyəvi təsəvvürləri sevimli Şəmslə, doğrudan da, yaxınlığını əks etdirir. Çünki kişilər arasındakı platonik məhəbbətin seksual boyalardan istifadə yolu ilə təsviri fars məhəbbət poeziyası üçün səciyyəvi bir şeydir. Rumi də müəllimi Şəmsə olan sevgisini buna uyğun vermişdir. Buna görə seksual məhəbbət epizodları İslam oxucuları tərəfindən əxlaqsızlıq kimi mənalandırılmır. Lakin bəzən bir çoxları bunu insan təbiətinə istehzalı, təhlükəli və zərərli şərhlər kimi qəbul edir. Ümumiyyətlə, İslam oxucusu Rumidən çox fərqli zövq alır. İslami düşüncəyə görə, alimlə mənəvi rəhbər, yaxud insanla Allah arasında labüd ayrılıq yoxdur. Ruminin ədəbsiz zarafatları, erotika ilə dolu təsvirləri, mədəniyyət və dinləri kosmopolitcəsinə qavraması, səlis, axıcı dilə malik hüquq, tarix, ədəbiyyat və təbiət bilikləri öz-özlüyündə hüdudsuz görünür. Onlar oxucunun Allaha və ruhani dünyaya qovuşmasını sürətləndirmək üçün yalnız bir layihədir. Ruminin şah əsəri hesab olunan altı cildlik «Məsnəvi»sinin bütün gözqamaşdıran genişliyinin və çoxşaxəliliynin bir məqsədi var: Mütləqlə əlaqə.

İslam oxucuları üçün Rumi «Quran»ın görkəmli təfsirçisi və sufi fəlsəfəsinin parlaq şərhçisi olaraq qalır. Fiqh və fəlsəfə üzrə mükəmməl təhsil almış Rumi İslam aləmində sufizmin daha iki böyük təmsilçisi sayılan Əttar və Sənainin mənəvi davamçısı hesab olunur. Dini ehkamlar və məzhəblərdəki təhrifləri aradan qaldırmaq məqsədi onu bu iki şair ilə birləşdirirdi. Daha çox isə o, metafizika və mistikaya meyllənməklə skeptisizmə yuvarlanan İslam vaizi, öz atası Bəhauddinin müdafiəçisi kimi görünür. Buna səbəb atasının bu gün İran kimi tanınan doğma vətəni Xorasanda o zaman aristotelçi əsərlərə meylin güclü olması idi.

Bu gün Türkiyədə Rumiyə müxtəlif yönlü «fırlanan dərvişləri» özündə birləşdirən mövləvilik təriqətinin banisi kimi hörmət edirlər. Bu sufilər Mütləqdə təcəlla olunan sevinc eşqinə fırlanırlar (yəni səma edirlər). Dönməklə icra olunan bu mistik rəqsin məşhurlaşmasına həqiqətən də Ruminin özü kömək etmişdir. İlk dəfə bu rəqsi o, özü bazarda, sonra sevimli dostunun dəfnində oynamışdır. Bu mistik rəqsin özü tərəfindən ilk iki icrası hamının heyrət və təəccübünə səbəb olmuşdur. Cənubi Azərbaycan alimləri son illərdə şairə hörmətini çoxlu sayda yeni elmi essələrlə ifadə edir.

Nə üçün Rumiyə münasibətdə bu qədər çoxlu sayda fərqli baxışlar və onu oxumağın bu qədər çoxlu yolları var? Necə ola bilər ki, bu qədər müxtəlif dünyagörüşlü müasir oxucu kütləsi bu orta əsrlər yazarına belə məhrəmanə və açıq-aşkar bir səmimiyyətlə yanaşır? Rumi öz əsərlərində dəfələrdə deyir ki, o təbiəti və gözəgörünməz dünyanın əhəmiyyətini dilə daxil etməyə təşəbbüs edir. Lakin buna yalnız qismən nail ola bilməyin mümkünlüyünü də o açıq-açığına etiraf edirdi. «Süleyman və Şanapipik hekayəsi»ndə Rumi yazırdı: «Sən hər şeyin adını biləndənmi eşitdin? Onun bizə öyrətdiyi adların gizli mənalar verən sirlərini dinlə! Bizimlə hər şeyin adının xarici tərəfi zahir olur, Yaradanla hər şeyin adının batini reallığı».

Ruminin məşhurluğunun izahı sadəcə o ola bilər ki, o, «xarici tərəfi zahir olan», eyni zamanda, nadir transsendent istedadına malik və mistik «batini reallığı» ovsunlayan gözəl şairdir. Sözlərinin lakonikliyi haqqında tamamilə qərəzsiz və təvazökar fikir bu ola bilər: belə yazıçılar dünyada tək-təkdir. Həmçinin xatırladılmalıdır ki, Ruminin farsca ən böyük klassik əsəri olan «Məsnəvi»si onun ədəbi ölməzliyinə təminat verir. Əgər müxtəlif cür adamlar Rumi ilə rabitəsini hiss edirsə, buna səbəb həyatı boyu Ruminin fərqli qruplarla yaxşı münasibəti xoşlaması idi. Xorasan vilayətinin Bəlx şəhəri yaxınlığında doğulan Rumi bu vilayətdə yayılmış İslam, xristian, yəhudilik, zərdüştilik və buddizm ənənələri ilə yaxından tanış idi və bu dinlərlə, inananlarla sıx dostluq edirdi. Müsəlman qadını olan birinci arvadının ölümündən sonra o, ikinci arvadını xristian mənşəlilər arasından seçmişdi. Tədqiqatçılar göstərirlər ki, Ruminin ümumbəşərililiyini qiymətləndirmək üçün dəfnindən gözəl dəlil yoxdur. Belə ki, onun vəfatı zamanı müsəlmanlar, xristianlar, yəhudilər, yunanlar, ərəblər və farslar 40 gün ağlayaraq yas saxlamışdılar.

Gəlin, yenidən onun əsərlərinin, xüsusilə «Məsnəvi»sinin strukturundakı sərbəstlik məsələsinə nəzər salaq. Ruminin özünəməxsus poetik üslubu sərbəst asossasiyalar və qəfil dəyişən mövzularla zəngindir. O, zəngin mövzuları füsunkar, özünün könül oxşayan istedadıyla birləşdirdiyindən çoxları bu cazibədən qaça bilmir. Əsərlərinin bəzi yüngülvari nizamsızlıq keyfiyyətləri isə qismən də olsa bir faktı üzə çıxarır: ola bilsin ki, bu əsərləri yazıya o özü köçürməmişdir. Yəni o, şeirlərini daim öz ətrafında olan katiblərə bədahətən diktə etmişdir. Tədqiqatçı Annemarie Skimmel «Zəfər günəşi» əsərində Ruminin sirli, dəyişkən poeziyasının hansı ovqatların təsiri ilə yaranması məsələsinə toxunaraq yazır: «Onun «Məsnəv»isinin sərbəstliyi mistik sessiyaların xatırlatma formasıdır (bunu Rumi tələbələrinə etiraf edirdi). Ustad fikirlərini deyir, rəyini bildirir və bəzi məsləhətlər verir; bəzi ziyarətçi və şagird ola bilərdi ki, söz desin; o, bunu inkişaf etdirir, ondan yeni hekayələr toxuyur. Ola bilsin o vəcdə gəlir və bir neçə şeirini bəlağətlə oxuyur və beləliklə gecə ekstaz atmosferində başa çatır. Lakin qəribə hekayə və məsələlərin məntiqi ardıcıllıqla xatırlanması növbəti gün çətin olurdu».

Qərb oxucularına gəldikdə onlar belə hesab edirlər ki, Ruminin bu gün təəccüb doğuran qətiyyətli çağırışlarının başqa mühüm səbəbi var: onun istedadı adi təbiət və gündəlik həyat hadisələrindən də vəcdə gəlir. Əngin, ucsuz-bucaqsız, valehedici hadisələrdə fərd öz Yaradanının nişanəsini hiss edir, mənasını duyur və onunla nəfəs alır. Ruminin əksər əsərləri bütün bu təbii nizamda bu və ya digər dərəcədə rol oynayan böyük sevinci ifadə edir.

Oktay.

Xalq Cəbhəsi $g 2012.- 27 iyul.- S. 13.