KQB-nin izlədiyi adam

Salman Mümtazın hədəfə alınmasının əsas səbəbi həm də onun türkçü olması idi

Elə ziyalılarımız var ki, bütün ömürlərini şam kimi xalqın yolunda əridirlər. Əslində, ziyalı sözünün mənası da nur, işıq deməkdir. Onlar hər zaman xalqın «görən gözü», «düşünən beyni» olublar. Görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Salman Mümtaz kimi. Salman Mümtaz 1884-cü ildə Azərbaycanın gözəl guşələrindən birində, Şəki torpağında dünyaya gəlib. İki yaşında olarkən anası Zəhra xanımla birlikdə Türkmənistana, Aşqabada köçür və Azərbaycanda Xalq Cümhuriyyəti qurulana qədər orada yaşayır. Hələ lap uşaqlıqdan evin bütün dolanışıq yükü balaca Salmanın üzərinə düşür. Qardaşları ilə birlikdə dayılarına ticarət işlərində kömək etməyə başlayır.

İlk təhsilini mollaxanada alan Salman uşaqlıqdan çox zəkalı idi, qabiliyyəti, xüsusi istedadı ilə seçilirdi. Bəlkə buna görə də ərəb, fars, rus, urdu, özbək, qırğız dillərini öyrənmişdi. Salmanın ədəbiyyata çox böyük marağı vardı.

Təsadüfi deyil ki, hələ gənc ikən «Molla Nəsrəddin» jurnalında «Xortdanbəy», «Sərçəqulubəy» və sair imzalarla müxtəlif şeirləri çap olunurdu. Klassiklərimiz haqqında yazdığı analitik məqalələri hələ o zaman diqqəti çəkirdi.

1918-ci ildə Ənvər və Nuru paşaların Azərbaycana gəlişinə şeir həsr edir. Bununla da Salman Mümtaz sonradan ona vurulacaq «panturkizm»in damğasının qurbanı olacaqdı. Baxmayaraq ki, sonradan, sovet dövründə Azərnəşrdə, Elmlər Akademiyasının tarix, dil və ədəbiyyat institutunun elmi işçisi vəzifələrində çalışırdı, amma bir neçə dil bildiyinə görə hələ ki ona toxunmurdular.

Bu, 1937-ci ilə qədər davam etdi. Repressiyanın dəhşətli küləyi bir çox ziyalılarımız kimi, onun da başı üstündə əsməyə başlayır; onu «burjua-millətçi», «pantürkist» kimi əvvəlcə tutduğu vəzifədən uzaqlaşdırır və ev dustağı edirlər. Amma işdən çıxarılmağına baxmayaraq, Salman bəy nadir əlyazmaları, kitabları toplayıb araşdırmaqda davam edirdi. Heç şübhəsiz ki, bu onun Azərbaycan ədəbiyyatında ən böyük xidmətlərindən biri idi. Buna bütün ömrünü sərf etmişdi görkəmli yazıçı. O, əldə etdiyi əlyazmaları «Kitabxaneyi-Mümtaziyyə» adlı kitabxanasında yerləşdirdi.

Amma əsl dəhşət hələ qabaqda idi. «Erməni barmağı» hər yerdə özünü göstərirdi. Faktlara əsasən deyə bilərik ki, o dövrdə Azərbaycanın 51 rayonundan 31-nin Xalq Daxili İşlər Komissarlığı rayon şöbələrinin rəisi erməni idi. Elə buna görə də təkcə 1937-ci ildə «xalq düşməni» adı ilə 29 min ziyalımız güllələndi. O cümlədən Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Əli Nəzmi, Əhməd Cavad və başqaları. Eləcə də Salman Mümtaz.

Onu 1937-ci il oktyabrın 8-də gecə saatlarında yaşadığı Buynakski, 25 (indiki Şeyx Şamil küçəsi) ünvanında siyasi dustaq kimi həbs edərək barəsində ölüm hökmü çıxarırlar. Hökm 1941-ci il dekabrın 21-də həyata keçirilir. Baxmayaraq ki, 1956-cı il noyabrın 16-da ölümündən sonra bəraət qazandı, haqqında olan ittihamnamə ləğv olundu, amma o və onun kimi ziyalılarımıza vurulan mənəvi zərbənin yarası tarix durduqca heç vaxt sağalmayacaqdır.

Öncə onu deyim ki, XX yüzillikdə ədəbiyyatımızın tarixini yarpaq-yarpaq toplayıb bizə çatdıranlardan biri də məhz Salman Mümtaz olub. Bəli, o dövrün qlobal faciəsi olan repressiya ondan da yan keçmədi. 1937-ci il repressiyanın zirvəsi oldu. Quruluşlar dəyişdikcə məmurlar ədəbi sözü sıxışdırır, ziyalıları incidirdilər. Sosializm quruluşunun mahiyyəti elə idi ki, birinci növbədə, zəkalı, yaradıcı insanları (buna «beyin axını» deyirlər) hədəfə alırdılar, onları başqa yerə getməyə qoymurdular. KQB onları izləyirdi. Salman Mümtaz 1920-25-ci ilə qədər 200-ə qədər klassikimizi təxminən 25-35 səhifə həcmində araşdırıb bizə təqdim etmişdi. 1919-cu ildə Cəfər Cabbarlı «Yaşıl yarpaqlar» adlı qurum yaratmışdı. Buraya Cabbarlıdan başqa, Mirzə Bala Məmmədzadə, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad da daxil idi. Bunların ardı ilə gedənləri birinci izləməyə başladılar. Sovet məmurları hələ birinci onillikdən Salman Mümtazı izləyirdilər. Onu bir qədər irəli buraxdılar, 37-ci ilə qədər. Onun istedadını, zəkasını, necə vətənpərvər olduğunu öyrəndilər. Həmçinin qədim Azərbaycanın söz yadigarlarını Salman Mümtazın necə topladığı da əlbəttə ki, onlara məlum idi. Bir sözlə, düşünən beyinləri məhv edirdilər. Bildiyiniz kimi, bu, sovet hakimiyyətinin ən pis cəhəti idi. Düşünən beyinlər indi axıb gedir. O vaxt isə onları məhv edirdilər. Birinci növbədə, Almas İldırım, Maqsud Şeyxzadə, Əkrəm Cəfəri, az sonra isə Hüseyn Cavid, Salman Mümtazı hədəfə aldılar. Salman Mümtaz zəkaların zirvəsində dururdu. Sözsüz ki, onları aradan götürmək lazım idi. Götürdülər də.

Salman Mümtazın topladığı əlyazmalarının taleyi necə oldu görəsən? Ürəkağrısı ilə deyə bilərik ki, onun bir yük maşını həcmində əsərlərini yandırdılar. Bunu Məhəmməd Kəngərli də təsdiq etmişdi. Zülmlə topladığı arxivini məhv etdilər. Açıq etiraf edək ki, sonradan bizim içimizdə «sapı özümüzdən olan baltalar» yerdə qalanlarını da iz qalmasın deyə, oğurladılar, ya da məhv etdilər.

Məqsəd isə guya quruluşa əl çalmaq, yaltaqlıq, yarınmaq və xalqı vətənpərvərlikdən uzaqlaşdırmaq idi. Cəfər Rəmzi 21 il iki ay məhbəsdə yatdı, amma əqidəsindən dönmədi; o taylı-bu taylı Azərbaycanımızın istedadları haqqında dissertasiya yazdı, şeirlər qoşdu, Bakının bağrından doğmuş bu insanları bir yerə, bir kitaba topladı. Və təbii ki, Cəfər Rəmzidən bəhrələnmiş Hüseyn Cavid, Salman Mümtaz həbsdən qorxmurdular. 1999-cu ildə YUNESKO-nun xətti ilə Ankarada, İstanbulda olanda milli kitabxana və arxivlərdə Salman Mümtazın adının hörmətlə çəkildiyini gördük. Onu da deyim ki, Türk dünyasında Salman Mümtazı və Almas İldırımı çox gözəl tanıyırlar. Elaziğ, Trakya universitetlərində Salman Mümtaz deyən kimi, dərhal «Aaa… O toplayıcı?» – deyə soruşurlar.

Salman Mümtazın sonradan yolunu davam etdirənlər oldu. Onun yolunun yolçusu olan 20 yaşlı azərbaycanlı gənc Almas İldırım «A dağlar» şeirini hələ 1927-ci ildə «Həyat» dərgisində nəşr etdirmişdi. Burada onun Salman Mümtazdan qidalandığı hiss olunurdu. Salman Mümtazın hədəfə alınmasının əsas səbəbi həm də onun türkçü olması idi. Şübhəsiz. O, türk dillərini də çox gözəl bilirdi. Türk dünyası onun üçün müqəddəs idi. Bunu da o vaxt KQB bilirdi. 1926-cı ildə Salman Mümtaz Birinci Türkoloji qurultayda hamını heyran qoyan gözəl mənbələrlə çıxış etdi. Hətta oraya müsafir sifəti ilə gəlmiş Əli bəy Hüseynzadə də Salman Mümtazın böyüklüyünə pərəstiş etdi. Salman Mümtaz belə bir şəxsiyyət olub.

Onun haqqında böyük tənqidçi Əziz Şərif çox yüksək fikirdə olub. «Salman Mümtaz böyük adamdır. Toplayıcı idi. Mən çox şeyi ondan öyrəndim. Bizim başımıza gələn fəlakətləri də Salman Mümtaz qabaqcadan demişdi». Bir mvrvqlı faktı da qeyd edək ki, M.F.Axundovun «Puşkinin ölümünə Şərq poeması»na avtoqrafı da Salman Mümtaz yazmışdı. Həmin yazını sonradan Əziz Şərif tapmışdı. Mircəfər Bağırov «Puşkinin ölümünə Şərq poeması» tapılandan sonra Salman Mümtaza qarşı yaxşı münasibətdə idi. 35-ci ilə qədər sular duru idi. Salman Mümtaza toxunulmasın deyə, ona müraciət etmişdilər. Amma sonra elə olub ki, hadisələr qarışıb. Görünür, burda da kimlərinsə əli vardı. M.C.Bağırovun həmin müraciətlərə necə cavab verməsi məlum deyil.

Salman Mümtazın iki övladı olub. Nuxun adlı bir nəvəsi var.

Salman Mümtaz 162 saylı şəxsi fondda əbədiləşdi. Şair, ədəbiyyatşünas, publisist, klassik əsərlərin toplanmasında rolu olan bir şəxsiyyət nəhayət ki, qiymətini aldı. Bəs görəsən, Salman Mümtazın 162 saylı şəxsi fondunda oxucuya az məlum olan nələr var? «Qantəmir tükün tökülməsi haqqında» məqaləsi, Şəkixanov haqqında xüsusi qeydləri, M.Ə.Sabirin ilk «Taziyanə»si, «Həqiqət» qəzetində «Təbib və ya xəstə» adlı yazısı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı ilə müqaviləsi, şeirləri, məktubları, qəbzləri bu gün onun şəxsi fondundadır. Onların bir hissəsi isə Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda saxlanılır.

Hər halda, onun ruhu indi rahatdır… Biz hamımız bu dünyadan köçüb gedəcəyik. Amma Salman Mümtazın adı bu binanın adı ilə əbədi olaraq yaşayacaq. Onun adının buraya verilməsi şöhrət xatirinə deyil, adının nəsildən-nəslə keçməsi üçündür.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 8 iyin.- S.13.