«Pəncərə qabağında yatmış uşaq»

Maneləri dəf etmək, çətinliklərlə əlbəyaxa olmaq Qorxmaz Əfəndiyevin canında-qanında vardı

Rəssam Qorxmaz Əfəndiyev Qafqaz müsəlmanları Müftisnin nəvəsi Soltan Məcid Əfəndiyevin ailəsində doğulmuşdu. O, Kazan Universitetini bitirmiş cərrah, pediatr olsa da inqilab dalğalarında Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sədrliyinə qədər gəlib çatmışdı. Üç uşaq atası Soltan Məcid öz körpələrini hədsiz dərəcədə sevirdi. Hətta onları öz əliylə gül suyu əlavə edilmiş məhlulla çimizdirərdi. Balalarını naz-nemət içində böyüdərdi. Təhsillərinə olmazın əmək sərfi edərdi. Yeganə oğlu fitri istedada malik Qorxmazın isə kiçik vaxtlarından, yaşından çox əqli cəhətdən inkişaf etməsindən təlaş da keçirirdi. Çünki bir həkim kimi bilirdi ki, bu cür erkən inkişaf adətən həddi-büluğ dövründə durğunluqla əvəz olunur. Bəlkə belə də olacaqdı. Lakin okean mütaliəsi olan, intellektual cəhətdən artıq 9 yaşında formalaşmış Qorxmaz Əfəndiyev bacıları ilə bərabər bir gecənin içində evsiz -eşiksiz, ata-anasız qaldı. Keçən əsrin 37-ci ilində Soltan Məcid siyasi müttəhim kimi həbs olundu. Bütün əmlakı müsadirə edildi. Özünü də güllələdilər. İlk qadın həkimlərdən olan yoldaşını, Qorxmazın anasını isə on ildən çox uzaq Sibirə sürgünə yolladılar. Balaca Qorxmaz zibilliyə atılmış nadir kitabxanasını belə xilas edə bilmədi. Uşaqlıqdan ona göz vuran Nargin adasındakı mayakın sirrinə artıq agah olmuşdu. Bu ada Stalin dövründə repressiyaya uğrayanların saxlandığı, çoxlarının son mənzilə yollandığı yer idi.

Gül suyunda çimizdirilən uşaqlar həyatın bütün acıları ilə üzbəüz qaldılar. Soltan Məcidin oğlunun inkişafdan qalacağından ehtiyatlanması əbəs imiş. Sonsuz məşəqqətlər, yetimçilik, tənhalıq, psixoloji-maddi təzyiqlər uşaqların iradəsini dəmir kimi möhkəmləndirdi. Onsuz da ruhani nəslindən olan uşaqlar bütün madiyyatdan məhrum olmaqla yalnız qəlblərini inkişaf etdirməli, zənginləşdirməli oldular.

«Pəncərə qabağında yatmış uşaq» tablosu rəssamın yaxınlaşan fəlakəti hiss etdiyi dövrün timsalıdır. Qayğısız uşaq yuxusunu pəncərə arxasından süzülən tor kimi məchulluq bürümüşdü. Bataqlıqtək adamı çəkən bu məchulluqda saf, kövsər suyunun gözünü tapmaq amalı rəssam Qorxmaz Əfəndiyevin ömrü boyu yaradıcılıq kredosuna çevrilmişdi.

Yatmış uşaq və onun ətrafında qatılaşan ab-hava, cərəyan edən həyat mövzusuna rəssam dəfələrlə müxtəlif interpresasiyalarla qayıdır. Bu mövzu həm də rəssamın məişət reallığından qaynaqlanırdı. Onun körpələri çox vaxt Qorxmazın sənət simsarlarının səs-küyü altında bir küncdə yatmalı olurdular.

Axı Qorxmaz Əfəndiyev Lvovda Ali Rəssamlıq Məktəbini qurtarıb gələndə, Azərbaycan rəssamları arasında intellektual yaradıcılıq mühütü Mircavadın ətrafında toplanmışdı. Onların da seyrəlib-seçilib ən dözümlüləri bu əhatədə tab gətirib qalmışdı. Mircavad özü də artıq yaradıcılıq mənasında qınına çəkilirdi. Belə şəraitdə Q.Əfəndiyev tezliklə bir nəzəriyyəçi, intellektual mərkəz kimi nüfuz sahibinə çevrilir. Onun ətrafında öz həvariləri vardı.

Monumental rəngkarlıq fakültəsini bitirmiş Q.Əfəndiyevin sənəti o dövrdə birbaşa zəhmətkeşlərin – fəhlə, zavod-fabrik əməkçilərinin obrazlarını vəsf etməklə bağlı idi. Çünki dövlətin monumental təbliğatı bu yönümdə idi. Lakin inqilabçı kommunist, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sədri Soltan Məcid Əfəndiyevin oğlu rəssam Qorxmazın da sosial yönümü bu təbliğatla üst-üstə düşürdü. O, əməkçi fəhlələrlə yaxınlığa özü can atırdı. Onların işindən ilham alırdı. Odur ki, Sumqayıt poladəridənlərinin, kosmonavtika qəhrəmanlarının əməyinə himn onu çox cəlb edir, monumental rəsmlərində çəkdiyi eskizlərdə öz əksini tapırdı. («Divar rəsmlərinə eskizlər», «Yatmış fəhlə», «Barat Əliyevin portreti» və s.)

Kitab isə onun həyatının ən vacib informasiya mənbəyi idi. Təsadüfü deil ki, kurs işini belə kitab təsviri ilə müdafiə etmişdi. Kitabxana kataloqunun təsvirinin də məhz Q.Əfəndiyevə sifariş edilməsi lap yerinə düşmüşdü. Bu dövrdə rəssamın yaradıcılığında publisistika təmayülü nəzərə çarpacaq dərəcədə hiss olunur. Və bu əhval-ruhiyyənin ən bariz ifadəsinin Meksika rəssamlarının üslubunda tapdığını da etiraf etmək məcburiyyətində qalır.

İstedadda, əzmkarlıqda həyat yoldaşından heç də geri qalmayan görkəmli rəssam Bəyim Hacıyeva isə qadın fəhmi ilə Qorxmazın fikrini, mövzu əhatəsini hər vəchlə öz ailə mühitinə, yaxınlarına yönəltməyə çalışırdı. Doğrudur, Qorxmaz Əfəndiyevin fırçasından həyat yoldaşının portreti də çıxmışdı. Hətta rəssam vaxtaşırı öz uşaqlarının obrazını da kətana köçürürdü. Çünki uşaqlar həmişə yan-yörələrində, ayaqaltında dolaşırdılar. Daha doğrusu, daim rəssama mane olurdular. Amma uşaqların iki yaradıcı valideyini sənət axtarışlarından, dünya düşüncələrindən ayırıb onlara diqqət yetirməsinə nail olması da asan olmurdu.

Qorxmaz Əfəndiyevin uzun illər Mircavadla dostluğu Mircavadın təbiətlə, torpaqla təmasda olmaq təlimlərinin təəssübkeşi olması belə onun urbanistik, daxilinə sadiq rəssam olaraq qalmasına təsir edə bilməmişdi. («Ümidsizlik», «Zemfira»). Qorxmazın öz məğzinin, intellektual və tale təkrarsızlığının üzə çıxmasına yönəlmiş, fəlsəfi və məntiqi axtarışları onu kubizm üslubunda əsərlər yaratmağa təhrik edir. («Su içənlər» seriyası), («Natürmort»), («Fövziyyə emalatxanada») və s.

Ümumiyyətlə, Azərbaycan rəssamlarının boynuna çox ağır yük düşmüşdü. Axı Azərbaycanda, Rusiyada və Avropada olduğu kimi müxtəlif sənət cərəyanları ipressonizm, postimpressionizm, kubizm, fovizm, supermatizm, abstraktsionizm və s. dünyada məşhur olan cərəyanların təsiri, mərhələləri hələ bir-birini əvəz eləməmişdi.

Onlar bütün bu mərhələləri təzədən bir nəslin dövründə sınaqdan keçirib öz qənaətlərinə gəlməliydilər. Amma onların bəxti gətirmişdi ki, hələ Bakıda Ə.Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbində oxuyarkən yaxşı müəllimləri olmuşdu. Təkcə Səttar Bəhlulzadənin onların qəlbinə səpdiyi təmənnasız sənətə səcdə eləmək duyğusu artıq yaxşı başlanğıc idi. Hələ Qorçakov bütün kitabxanasını tələbələrin öhdəsinə buraxmışdı. O vaxt tapılmayan kitablar da onun kitabxanasında vardı. Özü də çox incə yumora, alicənab xislətə malik adam idi. Van Qoqun albomunu Qorxmaza baxmağa verəndə, görür Qorxmaz özünü unudub reproduksiyaları az qala gözü ilə yeyir. Tələbəsini belə aludə görəndə Qorçakov deyib ki, bir dəli çəkib, o biri dəli də baxır!

Doğurdan da Qorxmaz Van Qoqu az qala öz atasından çox istəyirdi. Asket həyat tərzi, bütün maddiyyatdan imtina etmək bacarığı Qorxmazın ürəyindən idi. Qorxmaz da sırf sufi kimi yaşayırdı. Nə özü qazanırdı, nə də ətrafındakıları qazanc dalınca qaçmağa qoymurdu. Madiyyata xor baxmağı onun təkcə ruhani ailəsindən Qafqaz Müsəlmanları müftisinin nəticəsi olmasından irəli gəlmirdi. Əslən Şamaxıdan olması da buna təsir edirdi. Əsrlərlə mövcud olan Şamaxı – Şirvan sufi məktəblərinin təsiri, ənənsi bir neçə nəsil onun canında-qanında kök salmışdı. Kəndli, tacir-tüccar fərasətliliyini sevmədiyi kimi emosionallığı da bəyənmirdi. Sanki nağıllarımızda olduğu kimi qara qoyunun onu qəfil tərkinə alıb gətirdiyi qaranlıq dünyadan çıxmaq üçün bir işıq ucu gəzirdi. Onun intellektinin haləsinə düşən, ətrafında olan hər bir kəsi də bu axtarışa cəlb edirdi. Sarı, mavi, yaşıl rənglərin az qala atmosferə qarışıb getməyə meyili çalarlarına üstünlük verməsi də məhz bu səbəbdəndi. Əlbəttə «Mircavad əncir ağaclarının kökləriylə», «Mircavadın yanar ürəyi» tabloları istisna olmaqla. Bu tablolarda görünür Mircavadın özünün biologiyası rəssamı rənglərin tünd tonallığına üstünlük verməyə sövq edib.

Şərqdə böyük şairlər həmişə böyük sufilər olmuşlar. Öz qovmlərinin mənəvi şeyxi sayılmışlar. Nizami Gəncəvinin adının da yanında proletar inqilabına qədər Şeyx kəlməsi işlənmişdi. Qəbrinin də adı «Şeyx» qəbri, türbəsi olmuşdu. Qorxmaz Əfəndiyev Nizami Gəncəvinin obrazını yaradanda Şeyx müqəddəsliyini qabartmağa çalışmışdı. Nəhayət «Şairin portreti», «Şairin yatağı» kimi ümumiləşmələrə gəlib çıxmışdı. Tikanlı, tilişkəli formada zərif, saf şair qəlbi də gizlənə bilər. Yaxıd şairin yatağı, yolu əzablı, keşməkeşli olur mənasını ifadə etməyə çalışmışdı.

Maneləri dəf etmək, çətinliklərlə əlbəyaxa olmaq Qorxmaz Əfəndiyevin canında-qanında vardı.

Əslində gül suyunda çimizdirilmək, Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi sədrinin şan-şöhrətli ailəsinə məxsus olmaq Əfəndiyevin daxili aləmi ilə təzad təşkil edirdi. Təbiətin paradoksu idi, inqilabçı, cərraH, hakimi-ixtiyar atası nə qədər ürəyiyumuşaq, mülayim insan idisə, rəssam Qorxmaz Əfəndiyev bir o qədər barışmaz, tündməcaz, tələbkar və amansız idi. Bəzən onun özünə və başqalarına qarşı bu tələbkarlığı absurd dərcəyə çatırdı. Zəif çəkilmiş rəsmə görə, əzbərlənməmiş şeir ucbatından körpə qızcığazlarını gecə saat 3-4-də yuxudan oyadıb məşhər ayağına çəkərdi. Qışın soyuğunda gecə köynəklərində titrəşən ibtidai məktəb şagirdləri dərslərini öyrənməli olduqlarını dərindən dərk etməyincə ondan yaxa qurtara bilməzdilər. Eləcə də birlikdə tərtibatla məşğul olduqları həmkarları onun əlindən həlak idilər. İşi çeynəyib çürüyünü çıxartmamış, mümkün olan yüksək səviyyəyə çatdırmamış təhvil verməyə qoymazdı. Nə maddi ehtiyac, nə sifarişdən tamamilə məhrum olmaq, nə yoldaşlarının narazılığı onu yolundan döndərə bilməzdi.

O, sanki materiyaya qənim kəsilmişdi. Geydiyi corab taylarının hansı rəngdə olmağının fərqinə varmadığı kimi yaradıcılığında da materiyanı tam inkar («Kollajlar») edərək mövcudluğun məğzinə, ilkin halına sirayət etməyə çalışır. Sanki materiyanı parçalayaraq kosmosun ilkin dumanlıqlarına qədəm qoyur. Bütün yaradıcılığı boyu mühüm əhəmiyyət verdiyi əsərin teksturası onun üçün başlıca məsələyə çevrilir. Q.Əfəndiyevin yaradıcılığının son dövrü tekstura ilə dərindən işləməsi ilə fərqlənir. Sanki məqsədi antimateriya yaratmaqdı. İlk baxışdan mümkünsüz görünən bu axtarış həm də paradoksal bir hal idi. Axı, o bu antimateriyanı real material maddələrlə yaratmalı idi. Əslində yaradılmış tablo özü də materiya idi. Odur ki, o, xətdən də imtina edir, rənglərin isə son dərəcə asketik tonallığını seçir. Yalnız teksturanın sayəsində mənəviyyata, işığa çıxmağa cəhd edir. Bu isə sənətdə çox çətin, daşlı-kəsəkli yol idi. O bu yolunu axıracan keçir. 9 yaşında bir gecənin içində qaranlığa, heçliyə qərq olmuş dünyasının qəlpələrini ömrü boyu yığa-yığa xaosdan harmoniya yaratmağın mümkünlüyünü sübut edir, başqalarına da öyrədir. Q.Əfəndiyev ziyalı mühitində çox böyük nüfuza malik idi. Rəssamlar İttifaqının vicdanı hesab edilirdi.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 9 iyun.- S.14.