Qaqauzların maraqlı toy-düyün mərasimləri

 

Onların adətləri ilə tanış olduqda türklər üçün xarakterik xüsusiyyətlərin şahidi oluruq

 

Hər bir xalqın özünəməxsusluğu onun adət-ənənələrində üzə çıxır. Bu sırada türklərin toy adətlərinin öyrənilməsi maraqlı qənaətlərə gəlməyə imkan verir. Professor Nizami Tağısoy qədim türklərin toy adətləri haqqında qənaətlərini bölüşür: «Qədim türklərdə toya olduqca böyük əhəmiyyət verilirdi. Onlar toy mərasimi olmayanlara yaxşı baxmırdılar. Rəsmi nikaha girməyənlərə, toyu hüquqi cəhətdən möhkəmləndirilməyənlərə ictimai rəy də birmənalı olmurdu. Toy nəinki nikaha girənlərin arasında yeni ictimai vəziyyəti təsdiqləyir, həm də qohumluq əlaqələrinə daxil olanların təsərrüfat, iqtisadi, hüquqi, mədəni-mənəvi münasibətlərini möhkəmləndirirdi və toy nəinki iki gəncin birgə həyatının başlanğıcını qoyan mərasim kimi dərk olunurdu. İlk növbədə toy mərasimlərində kənd, el-oba dünyagörüşünün və düşüncə tərzinin xüsusiyyətləri öz əksini tapıb».

Müxtəlif türk xalqlarında toy mərasimləri özünün oxşar və sırf spesifik xüsusiyyətləri, detalları ilə seçilir. Bu, qaqauz toyları üçün də səciyyəvi cəhətdir. Spesifikliyinə baxmayaraq toy mərasimləri nəinki qaqauzlarda, türklərdə, həm də digər xalqlarda, slavyanlarda, ərəblərdə, farslarda, şübhəsiz, ümumi cəhətlərə də malikdir. Bu özündə aşağıdakı mühüm mərhələləri birləşdirir: elçilik, nişanlanma, qız məclisi (qız başı), toy günü, toydan sonrakı mərhələ və s».

Türk xalqları içərisində Türkiyə türkləri, türkmənlərlə bir sırada qaqauzlar Oğuz soyundan olub, bir-birlərini demək olar, asanca anlayırlar. N.Tağısoy qaqauzların maraqlı toy-düyün adətləri haqqında danışır: «Qaqauz toylarında aşağıdakı mərhələlər var: nişanlanma, yemiş (üzüm)- bu nişandan bir, ya iki həftə sonrakı mərhələdir ki, buraya dəvətliləri yemişə, yaxud üzümə (kişmişə) qonaq edirlər və toy yemişdən iki həftə, yaxud bir ay sonra baş verir». Azərbaycanda qaqauz folkloru, mədəniyyəti və ədəbiyyatının təbliğində xeyli işlər görmüş və bu gün də yaradıcılığını yorulmadan davam etdirən tanınmış araşdırmaçı Güllü Yoloğlu «Qaqouz folkloru » kitabındakı «Ön söz»də qaqauzların şifahi yaradıcılığında olan digər örnək və janrlarla yanaşı, bu xalqın qədim adət-ənənələrindən olan toy mərasimləri barədə də danışır. Müəllif qeyd edir ki, qaqauz toy mərasimində hər bir adət türkü ilə müşayiət olunur. Bu türkülərin sırasında «Gəlin türküləri», «Traş türküsü», «Xamur türküsü», «Güvə türküsü», «Pelik türküsü» və s. sadalanır. G.Yoloğlu yazır ki, qaqauzlar toya adətən cümə axşamı çörək bişirməklə başlayırlar.

Qaqauzlarda bu cür mərasimlərin başlanğıcı «Xoru yeri»dir. Əksər hallarda qızı oğlan «Xoru yeri»ndə bəyənir. Oğlanın ata-anası «Xoru yeri»nə gedir. Əgər oğlanın bəyəndiyi qız onların da xoşuna gəlsə, onda ailəliklə məsləhətləşmə aparılır və qohumların daha dilli birini (qaqauzlar ona «dünürçü başı» deyirlər) qız evinə göndərirlər. N.Tağısoy bildirir ki, toy mərasiminin bütün mərhələlərində dünürçü başının ilk dəfə qız evinə elçiliyə gəldiyi zaman nişanda, nişandan sonrakı dövrlərdə, toya hazırlıq və toy zamanı şərab verilir. Lakin qeyd edək ki, ilk dəfə elçi gedəndə və qızın «hə»si alınanda Azərbaycan türklərində şərab və digər spirtli içkilərdən istifadə etmək adət deyil. Qaqauzlar isə xristian olduqlarından toy mərasimlərinin bütün mərhələlərində məhz şərabdan istifadə ənənəyə uyğunluqdan irəli gəlir. Dünürçü başı qız evinə gəldikdə sobaya yaxınlaşıb maşa ilə közü qarışdırır. Ev sahibi sanki buna məhəl qoymur, görmür, lakin bu hərəkətin nə demək olduğunu yaxşı bilir. Elçiliyə gələn «avşam ayrusun» (axşamınız xeyir), «müsafir kabulmusunuz» deyir. Ona cavab verirlər ki, «müsafirdən kim kaçar». Oturub yeyib-içib, ordan-burdan danışdıqdan sonra gələn: «Biz otureres xem şerap içeyerız, ama siz beni sormayorunuz, neçin geldim ben sizə». Ev yiyəsi: «Buyur söyle nə varsa yüreyinde». «Ye söyleyeciim şindan sonra. Diilmi bileersiniz ne için geldim? Biz isteeris sizinnen suvatu olma!» Qızın atası: «Bizim qızımız taa küçük, bu yıl onu vermeyceem, kiminse kısmet gelen yıla» qızın anası əlavə edir: «Ciizi taa tamam diil, bu yıl vermeyceem, kimse olursa gelen yıla» Beləcə söhbət uzanır, yeyirlər, şərabdan içirlər. Nəhayət, elçiliyə gələn bir də deyir: «Verin bana cuvap, olacak mı, olmacak mı?». Qızın anası: «Siz pek çavuk isteersiniz?», atası: «Bakalım, düşünelim, laf edelim, da ondan sora söölərsiz sana işin aslına». Elçi oğlan evinə qayıdıb nəticə barədə məlumat verir. Oğlan qapı arxasında dayanıb məsələnin necə həll edildiyinə qulaq asır. Bir-iki gündən sonra elçi yenidən qızın atasının icazəsi ilə: «Yarın avşama buyurun, gəlin her bir hazırlınızlan». Ad eləməni qaqauzlar adətən imkan dairəsində şənbəyə, yaxud hər hansı bayram gününə salmağı məqsədəuyğun hesab edirlər. Oğlan evi qız evinə şərtləşdirilmiş gün və saatı bildirir və dəstəylə yığılıb qız evinə gedirlər. Əgər oğlan evinin bu istəklərinə qız evi uyğundursa, onda qıza elçi göndərilə bilər. Qaqauzlar elçini elə vaxt göndərmək istəyirlər ki, gedəndə qızı iş başında görə bilsin, onun əl qabiliyyətinin necə olduğuna inansın. Qaqauzlarda belə bir fikir var ki, evdə sobanın qurumunu alan qızın üstünə onun bir dənəsi yapışmamalı, düşməməlidir və onların fikrincə, bunun özü də qızın bacarığını əks etdirən əlamətdir.

Oğlan tərəfi uzun müddət ərzində qız evini dərindən öyrənir. Bununla belə qız evi də öz növbəsində oğlan tərəfi dərindən, hərtərəfli öyrənməklə məşğul olur. Oğlanın ağıllı-kamallı olması, içkiyə meyli olub-olmaması, evləndikdən sonra ailə saxlaya biləcəyi, valideynləri ilə necə münasibətdə ola biləcəyi, fiziki və psixi cəhətdən sağlamlığı, xarici görkəmi, ədəb-ərkanı və s. məsələlər dərindən araşdırılır: «Beləliklə, hər iki tərəf bir-birini yaxşı tanıdıqdan (hər iki tərəfin maddi, mədəni, mənəvi, təsərrüfat və digər imkanları) xeyli götür-qoydan sonra razılıq əldə olursa, məhz «bağlantı» məqamına gəlib yetişirlər. Buna digər türk xalqlarından (Anadolu, Azərbaycan türklərində) və slavyanlarda, o cümlədən ruslarda, ukraynalılarda, belarus və digər toplumların toy adətlərində biz rast gəlirik. Bağlantı baş tutduqdan sonra qaqauzlar oturub yeyib-içirlər. Qız atasına da şərab süzürlər, oğlanın qohumlarından biri stəkanı ona verir. O isə yerindən qalxıb ikona qarşısında üç dəfə xaç çəkir və deyir: «Hadi şevkenize xayirli kademli saatta çekedelim, Allah onnara böyük kesmet versin xem güzel anıl.» Qalanlarda təkrar edir: «Allah versin». Nəhayət, «nişan», «nişan töreni», «çorta», «çoda» ya hazırlıq başlanır. Qaqauz nişanında dever deyilən sağdıcın rolu böyükdür. Dever nişan bayrağını hazırlayır. Azərbaycan türkləri nişan bayrağı hazırlamırlar. Bu bizlərdə əsasən qırmızı yaylıqdır ki, o həm oğlan evi, həm də qız evi tərəfindən qız evinin darvazavsında yuxarıda daha görüntülü yerdən asılır. Oğlan evində çeşidli bir çəmbər hazırlanır. Çəmbərin dörd küncünə kiçik altın, ortasına böyük bir altın qoyurlar. Qaqauzlarda nişan şənbə günündən bazar gecəsinə təsadüf etməlidir. Nişan törənində nəinki oğlan evi qız evinə, həm də qız evi oğlan evindən gələn qohum-əqrəbaya-kişilərə dəsmal, qadınlara isə yaylıq paylanılır. Qızın başına «nişan çəmbəri» qoyduqdan sonra o, yavkulu hesab olunur. Nişanlı qız məclisdə olanların ətrafında dövrə vuraraq onların əllərindən öpür. Nişan mərasimi başa çatdıqdan sonra dəvətlilər musiqi sədaları altında, rəqs edə-edə evlərinə dağılışırlar».

Qaqauzlarda mərasimin ən yüksək zirvəsi toy-düyün günüdür. Keçmişdə toya bütün kənd-köy dəvət edilər və o üç-dörd gün çalınardı. Bu hələ lap XX əsrin 50-60-cı illərinə qədər Azərbaycan türklərində də belə idi. Qaqauzlarda toyun bayrağı hazırlandıqdan sonra hamı evinə dağılışır, geyinib-keçinib axşama «çələng» «fenets» hörməyə yığışırlar. «Fenets» ağ kağızdan düzəldilir, kişili-qadınlı toya dəvət olunanlar – çələngi kişilər papaq kimi, qadınlar isə yaylıq kimi geyirlər. Bundan başqa gəlinin başına yığışan qızlar müqəddəs bitki sayılan «fəslin»dən bəy, gəlin, sağdıc (bəyin xaç atası) və krestnitsa (oğlanın xaç anası) üçün çələng hazırlayırlar.

Azərbaycan türklərinin də toy-düyün adətlərində həm oğlan, həm də qız üçün sağdış və soldış var. Lakin bizim toylarda onlar qaqauz toylarında olduğu kimi əlahiddə səlahiyyətlərə malik deyillər: «Belə ki, bizdə oğlan evindən toya «toy bəyi», «sərpayı», «toyun xanı» kimi üstün səlahiyyətlilər nəzarət edirlər. Toyxanada qonaqların qəbuluna, əyləşdirilməsinə, onların müxtəlif arzu, tələb və təkliflərinin yerinə yetirilməsinə, rəqs etmələrinə, çalğıçıların oxuyub-çalmasına – bütün hər nə varsa hamısı onların arzusu, istəyi, nəzarəti altında həyata keçirilir. Azərbaycanın Şirvan və digər bölgələrində toyun xanı toy gününə bəzən 10 gün, bir həftə qalmış müəyyənləşdirilir. Hələ oğlan evində toya hazırlıq gedən zamandan başlayaraq, demək olar ki, buraya köməyə gələn qohum-əqrəba, qonşular xana verilmiş statusla razılaşır və toyun xanının dediklərinə əməl etməyə çalışırlar. Toyun xanının yanından Şirvanın Ucar bölgəsinin yuxarı Şilyan kəndində sağdış və soldış (onlara həm də toyun «qazaxları» deyirlər) olurlar. Toyun xanının əlində şallaq, qırmanc və yaxud qayış, sağdış, soldışın əlində isə heyva, yaxud nar çubuğu olur. Bəyin tay-tuşları, dostları özləri bilərəkdən xanın toyda verdiyi göstərişi (əmri) yerinə yetirmədikdə xan qazaxların köməyilə onları cəzalandırır, onlar xana, bəyə təzim edir, səsləndirilmiş, deyilmiş «cərimə»ni (nəməri) «Xan, taxtın mübarək» deyib, bəyin stolunun üstünə atırlar. Qaqauzların toy-düyün adətləri ilə tanış olduqda biz onlarda, ümumiyyətlə, digər türklər üçün xarakterik olan xüsusiyyətlərin şahidi oluruq. Sadaladığımız mərasimlərin, ritualların, demək olar ki, xeyli hissəsini biz nəinki Anadolu və Azərbaycan türklərində, həm də digər türklərdə tapa bilirik».

Qaqauzların toy-düyün mərasimlərindən danışarkən onlardakı toy nəğmələrindən danışmamaq da mümkün deyil: «Çünki digər türk qövmlərində – qazaxlarda, özbəklərdə, qırğızlarda, qaraqalpaqlarda, Azərbaycan və Anadolu türklərində, Sibiriya türklərində olduğu kimi, onlarda da toyqabağı və toy günü oxunan türkülər düyünün tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilməlidir. Qaqauzlarla qaraqalpaqların toy adət-ənənələrində xeyli yaxın motivlər var. Biz hesab edirik ki, qaqauzlar-oğuzlar, qaraqalpaqlar-kıpçaqlarla bir soy kökə bağlı olsa da, onların genetik birliyini sübut edən çoxsaylı məqamlar var. Çünki Qaraqalpaqstanda qazax, qıpçaq, qazayaqlı və digər tayfa və qəbilələr olduğu kimi, qaqauzların etnogenezində və bugunkü Qazaxıstanda qazax, qıpçaq, qazayaqlı tayfalarının adlarına rast gəlirik. Əgər genetik yaxınlıq güclü olmasaydı, həm bu, həm də digər xalqlarda bu tayfaların da adı eyni olmazdı».

 

 

Uğur

 

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 15 iyun.- S.14.