Sara Qədimovanın səsi

Deyirlər, mahnılar insana qol-qanad verir, onu yaşamağa, yaratmağa ruhlandırır. Bəzən ən ağır, kədərli anlarında, yorğun çağlarında sənə həmdəm, dərdinə məlhəm olur. Hər dəfə görkəmli xanəndəmiz Sara Qədimovanın ifasında hər hansı muğama qulaq asanda ürəyim riqqətə gəlir, elə bil onun bəmində dinçəlir, zilində göylərə ucalıram. Ustad sənətkar on illər boyu elimizə-obamıza əsrlərin o tayından gələn qədimyana, şirin avazıyla töhfələr verib, Allahın əmanətini – nadir istedadını günəş nuru, həyat çeşməsi təki ömürlərə paylayıb.

Qadınların ifasına qulaq asan qızcığaz

Sara Qədimova Bakıda doğulsa da, uşaqlıq illəri Qarabağda, Gülablı kəndində keçib. Bu kənd zəngin musiqi ənənəsinə malikdir. Cabbar Qaryağdıoğlu, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski kimi sənətkarlar tez-tez Gülablıya gələr, yerli xanəndələrlə məclislər qurar, musiqidən söhbət açardılar. Atası ilə bu məclislərdə iştirak edən Sara görkəmli sənətkarları hələ balaca ikən görüb tanımışdı. Bu, toylarda, şənliklərdə çalıb-oxuyan yaşlı qadınların ifasına diqqətlə qulaq asan qızcığazın yaddaşında dərin iz buraxmışdı.

Saranın atası, tarzən Qurban Pirimovun yaxın qohumu Bəbiş kişi Ağdamın Gülablı kəndindən idi. O, gənc yaşlarından Bakıda yaşamış və əslən şəhərli olan bir xanımla ailə qurmuşdu. Sara muğam və mahnıların sözlərini hələ uşaq ikən məhz bu bakılı qızından – anasından öyrənmişdi. Amma təəssüf ki, onun qayğısız, xoşbəxt günləri uzun sürmədi. Dörd bacı və iki qardaşın böyüdüyü ailə əvvəlcə ana, iki il sonrasa ata itkisilə üz-üzə qaldı. Bu zaman uşaqların ən böyüyünün – Saranın cəmi on altı yaşı vardı. Və o, həyatda hələ ayaq üstə durmağa macal tapmadan bacı-qardaşlarının himayəçisinə çevrildi.

Sara xanım 22 yaşında özündən 24 yaş böyük olan, tibb texnikumunda oxuyarkən həmin təhsil ocağının direktoru işləmiş, əslən kürdəmirli Qədir İslamzadə ilə ailə qurdu. Sara xanım o günləri belə xatırlayırdı: «Qədir müəllim tibb texnikumunun direktoru idi. Mən mamalıq şöbəsində oxuyurdum. 1944-cü ildə bir gün konsertdən sonra Qədir müəllim mənə yaxınlaşıb ciddi şəkildə: «Səninlə ailə qurmaq istəyirəm», – dedi».

Hamının olduqca zəhmli və ciddi adam kimi tanıdığı Qədir müəllimin bu sözünü eşidən Sara xanım yerində donub qalır. Axı, onlar ata-bala yaşda idilər. Gənc Sara yetim qalmış özündən balaca qardaş və bacılarını saxlamaq xatirinə Qədir müəllimlə ailə qurmağa razılıq verir. Bu izdivacdan Akif İslamzadə dünyaya gəlir. Bir müddət səadət dolu günlər yaşayırlar. Təəssüf ki, xoşbəxt çağlar bir gün sona yetir. Sara xanımın Qədir müəllimlə birgə həyatı səkkiz ildən sonra ailədaxili kiçik münaqişələr səbəbindən başa çatır. Bəlkə də vaxtında kəsərli bir ağsaqqal sözünün yoxluğu onları bu aqibətə tuş qoyur. Yoxsa dünyasını dəyişən günədək yarım əsr əvvəlki həyat dramının ağrı-acısına qovrulmasına, peşmançılıq çəkməsinə nə ad vermək olardı? Üstəlik, sonradan ailə qurmasına baxmayaraq, həmişə xoş məhəbbətlə xatırladığı Qədir müəllim haqqında «o əsl kişiydi, onun tayı-bərabəri tapılmaz» deməsi təsadüfə yozula bilərmi?

«Xəyalımın nuru»

Rəşid Behbudovdan sonra 1950-60-cı illərdə Sara xanım qədər xarici ölkələrdə konsert verən, dünya xalqlarının mahnılarını ifa edən ikinci bir müğənni yox idi. O, 22 ölkədə Azərbaycan incəsənətini təmsil etmişdi, İran, İndoneziya, Efiopiya və Özbəkistanın dövlət mükafatlarına layiq görülmüşdü. S.Qədimova əcnəbi dillərdə 25 mahnı ifa etmiş və lentə yazdırmışdı. Bunlardan ərəbcə oxunan «Xəyalımın nuru», «Yamayilə», «Leyla», «Sili», farsca səslənən «Rəftəm ki, rəftəm», «Peşiman şodəm», «Bahori mən», İndoneziya mahnısı «Vurğunam», tacikcə ifa olunan «Məhəbbət» və başqa mahnıların adını çəkmək mümkündü.

«Xəyalımın nuru» mahnısından söz düşmüşkən, 1960-cı ildə Misirə qastrol səfərində Sara xanım məşhur ərəb müğənnisi Fehruz xanımla və dünya şöhrətli bəstəkar-müğənni Fərid Əl-Ətraşla tanış olur. Fərid Əl-Ətraş özünün «Xəyalımın nuru» mahnısını Sara xanıma öyrədir. Böyük müğənni tamaşaçıların xahişilə açıq havada bu mahnını dörd dəfə oxuyur. Sara Qədimovanın İraq müğənnisi Sinan Səidlə birlikdə oxuduğu «Dühüllə» mahnısısa indi də o ölkənin radiosunda səsləndirilir.

Şəxsiyyətə pərəstiş illərində, adlarının çəkilməsi belə yasaq olan vaxtlarda Hüseyn Cavidin şeirlərini, Müşfiqin yeganə qəzəlini məhz Sara xanım oxuyub. Onun cəsarəti, qorxmazlığı yalnız bu faktla bitmir. İdeoloji sədlərə baxmayaraq, fars şairi Racinin qəzəlini, «Mahur hindi» muğamı üstündə «Mürği-səhər»i 1959-cu ildə Vasif Adıgözəlovun Türkiyədən bəhrələnməklə bəstələdiyi, ifasına icazə verilməyən «Unutdun məni» mahnısını senzuraya məhəl qoymadan tamaşaçıların ixtiyarına çatdıran da Sara Qədimova idi.

«Qarabağın maralı» mahnısı. Bu adda bəstədən və onun ilk dəfə Sara xanımın ifasında səslənməsindən çoxları xəbərsizdi. Qədim Qarabağ torpağının yetirməsi, həvəskar bəstəkar İskəndər Novruzlunun yazdığı, sonralar adı dəyişilərək «Azərbaycan maralı» şəklinə düşən bu mahnının melodiyasının türk musiqisinə yaxınlığı bəhanəsilə oxumağa qoymurdular. Amma Sara xanım cürət edib, onu «Şahnaz» muğamının ortasında təsnif kimi ifa etmişdi.

Avtomobil qəzası

1965-ci ildə Sara xanım bağına gedərkən avtomobil qəzasına düşmüşdü. Maşında qardaşı və rəfiqəsi Sara Məmmədova da var idi. Bu qəza çox söz-söhbətə səbəb oldu. Hərə özündən bir əhvalat düzüb qoşurdu. Çox ağır xəsarət alan Sara xanım Sabunçu xəstəxanasına yerləşdirilmişdi. Onun müalicəsilə məşhur travmatoloq Lev Frankenberq məşğul olurdu. Bu hadisədən iki il əvvəl sovet nümayəndə heyətinin tərkibində Sara Qədimovayla birgə üç ay İndoneziyada olan və müğənniylə dostlaşan kosmonavt Valentina Tereşkova rəfiqəsinin qəzaya uğraması xəbərini eşidən kimi Moskvanın ən məşhur travmatoloqu Trapeznikovu Bakıya göndərir. Sara xanım xəstəxanada yatarkən də boş oturmurdu. Füzulinin, Seyid Əzimin, Vahidin kitabları onun əlindən düşmürdü. Ayağından on kiloqramlıq ağır daş asıldığı vəziyyətdə, o burada otuz iki qəzəl öyrənir. Sara xanım əla müalicə olunur. Amma dedi-qodu, söz-söhbət onu sarsıdıb, ruhdan saldığından, tezliklə konsertlərdə çıxış etmək istəmir.

S.Qədimovanın ifasında «Xatirələr», «Tarçalan oğlan», «Qara tellər» mahnılarını, «Qatar» muğamını və sairi dinləməkdən doymayan, Azərbaycanın o zamankı rəhbər şəxslərindən biri – Şıxəli Qurbanov mayın 25-də xanəndəni yanına çağırır. Sonralar sənətkarın özünün danışdığına görə, onların arasındakı qısa söhbət zamanı: «Sara xanım, niyə oxumursan?» sualına cavab ala bilməyən Şıxəli müəllim canıyananlıqla «Siz mənim maşınımda da qəzaya düşə bilərdiz» deməklə onu inadından döndərir. Bundan sonra Ş.Qurbanov radio və televiziya komitəsinin sədri Teymur Əliyevə tapşırır ki, tezliklə Sara xanımın televiziyada konsertini versin. Teymur Müəllim: «Nə qədər dəvət edirik, Sara xanım gəlmir» – deyir.

Şıxəli müəllimin növbəti tapşırığı mayın 29, 30, 31-də Sara xanımın filarmoniyada 3 günlük konsertinin təşkili ilə bağlı olur.

Amma sən demə, hər yerə ayın sonuncu günü Niyazinin dirijorluğu ilə simfonik orkestrin konsertini bildirən afişalar vurulubmuş. Ş.Qurbanov orkestrin konsertini başqa vaxta keçirmək barədə göstəriş verir. Ötkəm, tündməcaz xasiyyətilə tanınan Niyazi bu məsələyə görə yamanca pərt olsa da, razılaşmaqdan başqa çarəsi qalmır. Bir qıçı kəsilib, protez qoyulduğu söylənən Sara xanım həkim Lev Frankenberqin təklifiylə ilk konsertdə səhnəyə qısa paltarda çıxmaqla şayiələri alt-üst edir. Üç gün filarmoniyanı ağzınacan dolduran pərəstişkarlar Sara Qədimovanı sağlam vəziyyətdə gördükdə rahatlıq tapırlar. Hər üç konsert «Şur» dəstgahı ilə başlayır.

Müğənnilər onu əliaçıq, çörəkli bir insan kimi xatırlayırlar. Sara xanım öz tikəsini hamıyla yarı bölərdi. Onunla qastrola gedənlər heç vaxt, heç nədən korluq çəkməzdilər. Təşkilatçılıq bacarığı öz yerində, əl-qolunu çırmalayıb dadlı-tamlı xörəklər hazırlayar, sənət dostlarını bu sarıdan da qayğılanmağa qoymazdı. Sara Qədimovanın olduqca ciddi və zabitəli xasiyyətinə işarə ilə, Xan əmi həmişə zarafata salıb deyərdi: «Moskvada Stalin, Bakıda Mircəfər Bağırov, filarmoniyada Sara xanım. Dad onların əlindən».

Yaşından asılı olmayaraq, müğənnilər onun yanında özlərini yığışdırar, söz-söhbətlərinə, danışıqlarına fikir verərdilər. Bununla yanaşı, heç vaxt dilinə yalan gətirməyən, kimsənin qeybətini eləməyən, paxıllıq və kin-kidurətdən uzaq Sara xanım zarafatı, deyib-gülməyi çox sevirdi. Hətta səhnədə muğam və mahnıları gülə-gülə oxuyardı. Və maraqlıdı ki, deyib-gülməyi öz yerində, Sara Qədimova həm də mahir nərd oyunçusu kimi tanınırdı. Ona qalib gəlmək hər adamın işi deyildi. Xan Şüşinski, Əbülfət Əliyev, Hacı Məmmədov, İldırım Həsənov Sara xanımla nərd oynayanda ciddi görkəm alırdılar. Bir dəfə Xan əmi lap divara dirənmişdi. On üç dəfə dalbadal uduzmaq sizə zarafat gəlməsin.

Poeziya vurğunu

Poeziyaya vurğunluğuyla seçilən Sara xanım beş yüzdən çox qəzəl bilirdi. Başda Xan əmi olmaqla, bütün müğənnilər onun bu qədər qəzəli necə əzbərlədiyinə təəccüblə yanaşır, heyrətlənirdilər. Bülbüldən sonra istər bəmdə, istərsə də zildə sözləri aydın tələffüz etməsi ilə fərqlənən ikinci müğənni kimi səlis diksiyası da hamıya xoş gəlirdi. Muğamlarımızın və mahnılarımızın ilkinliyini qoruyub saxlayan Sara xanım mövqeyini bircə cümləylə, amma dolğun şəkildə əsaslandırırdı: «Əgər xalq bu mahnını yaradıb, öz möhürünü vurubsa, ona ikinci bir əlavənin edilməsinə ehtiyac qalmır».

Heç kəsi təqlid etməyən Sara Qədimovanın sənətkarlıq məharəti Şəfiqə Axundovanın «Məhəbbət təranələri», «Axı mən nə dedim» və «Lirik mahnı» Hacıbaba Həsənovun «Xatirələr», xalq yaradıcılığına məxsus «Qara qaşın vəsməsi», ara-sıra səslənməyinə baxmayaraq, nəqəratındakı xırdalıqları heç bir müğənninin təkrar edə bilmədiyi «Nə vaxta qaldı» (müəllifi – Qənbər Hüseynli) mahnılarında da görünür. Məhz bu mahnıları heç kəs Sara xanım kimi ifa edə bilməyib. Həmin bəstələr təəssüf ki, bu gün demək olar oxunmur.

Sara xanım «Şur dəstgahı», «Mahur hindi», «Xaric segah», «Bayatı – Şiraz», «Segah», «Qatar», «Şahnaz», «Rast» «Çahargah» muğamlarını, dörd yüzə yaxın xalq, bəstəkar, o cümlədən iyirmi beş xarici ölkə mahnısı ifa edib. Onların əksəriyyəti lentə alınıb, Dövlət Səs Yazıları Arxivində, Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri QSC-nin qızıl fondunda qorunur. Bu qiymətli sənət inciləri milli mədəniyyətimizin parlaq nümunələri kimi daim yaşayacaq.

Oktay Hacımusalı

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 10 mart.- S.13.