Azərbaycan milli mətbəxində Novruz elementləri

Bayramı Novruz mətbəxindən ayrılıqda təsəvvür etmək mümkün deyil

Novruz bayramı Azərbaycan türkünün qədimliyinin, yaşam tərzinin, mədəniyyətinin, habelə özünəməxsus mətbəx mədəniyyətinin ifadəsi kimi ağlımızda anlaşılır. Novruzda milli mətbəximizin əlvan, özündə xəlqi mənanı daşıyan yeməkləri təqdim olunur. Milli mətbəx mədəniyyətimiz olduqca zəngin ənənələrə malikdir. Zəngin mətbəx mədəniyyətimiz olsa da, bu sahədəki adətlərimizi unuda-unuda gedirik. Azərbaycanın kulinariya tarixinin tanınmış araşdırıcısı, Milli Kulinariya Mərkəzinin baş direktoru Tahir Əmiraslanov deyir ki, tariximiz qəribəliklərlə doludur. Babalarımızın, əcdadlarımızın tarixinə işıq sala biləcək tutarlı sübutlarımız həmişə az olub. Ancaq məsəl var ki, həqiqət nazilir, üzülmür. Bu həqiqətlərin açılması tarixi-etnoqrafik araşdırmaların mövzusu olsa da, bizdən də yan keçmir. Mədəniyyətdə bir-birini qoruyub yaşadan bayram və mətbəx amillərinin sıx bağlılığı şübhə doğurmur. Novruz bayramını Novruz mətbəxindən ayrılıqda təsəvvür etmək mümkün deyil. Novruz bayramında mətbəx elementləri (paxlava, şəkərbura bişirmək, yumurta döyüşdürmək, qonağa pay qoymaq, səməni bişirmək və s.) götürülsə, şübhəsiz, bayramın bu sarıdan mahiyyəti itər və bu mətbəxin elementləri tənəzzüllə uğrayar».

Sovet dönəmində Novruz bayramına xeyli qadağalar qoyulub. Xalq buna baxmayaraq həmin bayramı ürəyincə qeyd etməyə çalışıb: «Novruz bayramına qadağa qoymaqla xalqın müqavimətini qırmaq üçün bu bayram ətrafında səs-küy yaradıldı. Ancaq əslində bilmədən və istəmədən əhalinin diqqəti Novruza yönəldildi və Hovruz yaddaşımızda, ürəyimizdə daha möhkəm həkk olundu. Novruz haqqında yazılı araşdırmalar ortaya çıxdı». T.Əmiraslanov bildirir ki, Azərbaycan kulinariya elminin gərəkli məsələlərindən biri itirilmiş milli mətbəximizi bərpa etməkdir: «Biz kulinarlarımızı, tarixçilərimizi, etnoqraflarımızı bu məsələlərin açılmasına, araşdırılmasına dəvət edirik».

Tanınmış yazıçı-araşdırmaçı Yusif Vəzir Çəmənzəminli yazır ki, Novruz qədər əhəmiyyətli bayramlardan biri də «Azər» (noyabr ayında) imiş. «Novruz» yazı təsdiq edən kimi «Azər» bayramı da qışı zəmm edərmiş və hər kəs quzu və yağlı ət kimi istilik gətirən yeməklər yeyərmiş. T.Əmiraslanov deyir ki, Azər bayramı da Novruz kimi astronomik, təqvim bayramı idi və atəşpərəstlikdən də öncə Asların, Azların, Az adamlarının, Az ərlərinin təqvim bayramı idi. Onu da deyək ki, çinlilərdə, yaponlarda, monqollarda, tibetlərdə də qırovdüşmə ilə bağlı ayin və mərasimlər var. Bu da Azər bayramının dinlərlə deyil, təbiətlə, təbii hadisələrlə bağlı bayram olduğunu göstərir. Böyük çillə – 22 dekabr-2 fevral (40 gün) qışın oğlan çağı (kişilik vaxtı, sərt vaxtı) adlanır və kişilərin bayramı hesab edilir. 2-22 fevral isə kiçik çillə, yəni qadınlar bayramıdır. Azər bayramı Azər ayında (indiki təqvimlə 21 noyabr – 21 dekabr) girərdi və Azər ayının 9-cu günü bayram edilərdi. İndiki təqvimlə bu, 30 noyabr – 1 dekabra düşür. Zərdüştilər təzə ilin ilk ayının (21 mart-21 aprel) ilk gününə isə «Novruz» deyərdilər. Bu təqvimlə Azər ayı 9-cu ay olurdu, qışın ilkin çağına düşərdi. Azər bayramından sonra daha çox istilik gətirən qış yeməkləri bişirilməliydi. Bu zaman buxarlı, yəni duru yeməklərə üstünlük verilməliydi. Çəmənzəminlinin – «Novruz yazı təqdis etdiyi kimi Azər bayramı da qışı zəmm edərmiş»- ifadəsini artıq qışa hazırlığın bayram edilməsi, qışa acıq verilməsi, hədə-qorxu gəlinməsi bayramı kimi də başa düşülə bilər. Yəni bu, qışa hazırlığın son bayramı idi. İndi də dilimizdə «düşmən qabağında özünü sındırma», «kədərini düşmənə bildirmə», «düşmənə gül, özünü şən göstər» ifadələri şüuraltı təfəkkürümüzdən gəlir. Ola bilsin, Azər bayramı qışı düşmən bilənlərin, ona sinə gərənlərin, onun önündə gülənlərin, qışı qorxudanların bayramı idi».

Dünyanın ən qədim, ləziz və zəngin mətbəxlərindən biri olan Azərbaycan mətbəxinin milli ruhumuzu yüksək səviyyədə ifadə etməsi sevindirici haldır: «Aərbaycan mətbəxi dedikdə yalnız xörəklər, onların bişirilmə qaydaları deyil, həm də tarix, fəlsəfə, süfrə psixologiyası, adət-ənənələr, xalqın etika və estetikası və s. bu kimi amilləri ahəngdar surətdə birləşdirən mətbəx mədəniyyəti başa düşülür. Azərbaycan mətbəxi Azərbaycan Respublikası, Güney Azərbaycan, keçmiş İrəvan xanlığı, Zəngəzur, Göyçə mahalı, Borçalı başda olmaqla Gürcüstanın bir sıra bölgələrində, Dərbənd başda olmaqla Dağıstanda soydaşlarımızın yaşadıqları ərazilərdə yaranıb. Şübhəsiz, mətbəxi yaradan və formalaşdıran ən başlıca amil iqlimdir. Azərbaycanın ərazisindən 9 iqlim qurşağı keçir ki, bu da flora və faunanın zənginliyini təmin edərək zəngin mətbəxin yaranması üçün şərait yaradır».

Ancaq görəsən, soydaşlarımızın zəngin əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə malik olmaları özünəməxsus mətbəx mədəniyyətimizin formalaşmasına təkan verən əsas amil kimi nəzərdən keçirilə bilərmi? T.Əmiraslanovun fikrincə, zəngin mətbəx yaratmaq üçün ovçuluq məhsullarından və qidaya yabanı bitkilər əlavə etməkdən başqa həm də çoxlu mədəni bitkilər tələb olunur: «Bunun üçün əhalinin əkinçilik və maldarlıq sarıdan yüksək mədəniyyətə malik olması gərəkli idi. Məsələn, dənli bitkilərdən və xəmirdən mürəkkəb xörəklər yalnız o zaman meydana gələ bilərdi ki, məhsul istehsalı adi çörək və çörəkəvəzi yeməklərin hazırlanması üçün tələb olunan miqdardan çox olsun. Təkcə çətənin (aşsüzənin ibtidai növü) mövcudluğu dənli bitkilərdən və xəmirdən bişirilən xörəklərin tarixini bizim eradan 5-6 min il əvvələ aparmaqla yanaşı, artıq bu dövrdə taxılın tələbatdan çox istehsal edilməsini göstərir. Gürcü alimi M.İ.Txeşelov 1888-ci ildə İrəvan xanlığında yaşayan azərbaycanlı (türk-red.) əhali haqqında yazırdı: «Kəndlərdə taxılçılıqla, əkinçiliklə, balıqçılıqla məşğul olurlar. Əlbəttə ki, aran yerlərdə. Yaylaqlarda isə yalnız heyvandarlıqla məşğuldurlar. Azərbaycanlılar əsasən çaysahili torpaqlarda yaşadıqları üçün onları əkinçi xalq adlandırmaq olar». İ.L.Seqal 1902-ci ildə yazırdı: «Müsəlman (Azərbaycan-türk – red.) əhalisi əsasən Bazarçay, Ayrıçay, Bərgüşad, Oxçuçay, Ağyara, onların qolları, həmçinin Araz çayı sahillərində yaşayırlar. Erməni əhalisi isə sərt dağ və qayaların başında dağınıq haldadırlar. Erməni kişilərinin çox böyük hissəsi (15 yaşından 40 yaşınadək) ehtiyac üzündən hər il qışda Tiflisə, Bakıya, Xəzərsahili vilayətlərə gedib özlərinə qazanc tapırlar. Buralarda onları nökərçilik (lakey, qulluqçu) və ya küçə həyatı cəlb edir. Azərbaycanlılara gəlincə, onlar düzən yerlərdə daha yaxşı əkinçilik şəraitində yaşayırlar».

Yüzillər boyu Qafqaz bazarlarının əsasən soydaşlarımızın istehsal etdiyi əkinçilik və maldarlıq məhsulları ilə təmin edildiyi danılmazdır. Qafqazın ərazisində zəngin mətbəx yarada bilən və bu mətbəxi yaşada bilən əsaslı xammal bazasına malik yeganə xalq azərbaycanlılar (Azərbaycan türkləri-red.) idi. Erməni və gürcü mətbəxlərinin Azərbaycan mətbəxindən gen-bol faydalanması da bu amillə bağlıdır. Azərbaycan mətbəxi üçün səciyyəvi hal ondan ibarətdir ki, başqa xalqlardan demək olar, çox az şeylər götürdüyü cüzi nümunələri də xeyli dəyişdirib özünə uyğunlaşdırıb. Ümumtürk mətbəxinin bolqar, yuqoslav, rus və s. xalqların mətbəxlərinə təsirindən çox yazılıb. Maraqlıdır ki, ərəb və farslarla təmasda olmuş azərbaycanlılar bu xalqların da mətbəxinə güclü təsir göstərib. Həmin dillərdə işlənən xörək adları və mətbəx terminləri bunu aydın sübut edir».

Bu gün türkün yaratdığı nə varsa, həyasızcasına ona iddia edən erməniləri başa salmaq üçün mətbəx mədəniyyətimimizə də bu sıradan davamlı yiyə durmağımız son dərəcə gərəklidir.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 16 mart.- S.14.