Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə təhsil

Bu dövrdə təhsilin milli yönünün yaranması ilə bağlı əhəmiyyətli addımlar atıldı

Bilik insana özünü əvəzsiz, müstəqil varlıq olaraq təsdiq etmək üçün gərəkdir. İnsanilik tələbi insanı Vətənə sevgi üstə kökləyir. Günümüzün indiki çağında xalqın, dövlətin daim inkişaf etməsini şərtləndirən ən gərəkli vasitələrdən biri təhsildir. 1842-ci ildə Bakı, Şirvan, Quba, Dərbənd, Nuxa, Şuşa qəzalarında və Talış vilayətində cəmi 605 məktəb var idi ki, burada 637 müəllim 5742 şagirdə ibtidai bilik verir, yazıb-oxumaq öyrədilirdi. Təxminən bu qədər uşaq da rus məktəblərində və gimnaziyalarda təhsil alırdı. İlk sənət məktəbi 1843-cü ildə Şəkidə yaradılmışdı. Bu məktəbdə ipəkçilik sənəti sahəsində savadlı fəhlələr hazırlanırdı.

Hökumət 1847-ci ildə ilk müsəlman məktəbini təcrübə üçün 2 illiyə açmasına baxmayaraq XIX əsrin 50-ci illərində artıq 11 müsəlman məktəbi fəaliyyət göstərirdi. 1847-ci ildə Tiflisdə ilk müsəlman məktəbi açıldı.

Təhsil problemləri üzrə mütəxəssis İslam Əsgəroğlu deyir ki, yeni tipli təhsil müəssisələrinin tələbatına cavab verə biləcək müəllimlərin hazırlanmasında Zaqafqaziya Müəllimlər seminariyasının rolu xüsusi qeyd edilməlidir: «Müsəlman bölgələrində açılan məktəblərdə müəllimlərin çatışmaması, digər tərəfdən isə azərbaycanlılar arasında rus hökumətinin siyasətinin təbliğini gücləndirmək istəyi 1879-cu ildə seminariyada Azərbaycan şöbəsinin açılması ilə nəticələndi. Azərbaycan şöbəsinin 1880-ci ildə təsdiq olunmuş əsasnaməsinə görə, onun məqsədi Zaqafqaziyanın Azərbaycan kəndlərindəki ibtidai məktəblər üçün bilikli və təcrübəli müəllimlər hazırlamaqdan ibarət idi. İlk dəfə seminariyaya 32 nəfər qəbul olundu. Bunlardan 19-u şöbənin əsas siniflərinə, 13-ü isə hazırlıq siniflərinə seçilmişdi. Qori müəllimlər seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin ilk buraxılışı 1882-ci ildə oldu. Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının Azərbaycan şöbəsi mövcud olduğu 40 il ərzində 250 nəfərdən çox savadlı, istedadlı müəllim hazırlamışdı».

Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə təhsilin milli yönünün yaranması ilə bağlı əhəmiyyətli addımlar atıldı: «Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti qısamüddətli mövcudluğu dövründə çoxəsrlik maarif və məktəb salnaməsinə də təkrarolunmaz şanlı səhifələr yazdı. Hökumət milli təhsil quruculuğu sahələrində elə bir təməl yaratdı ki, ondan sonrakı mərhələdə təhsil, elm, mədəniyyət də həmin bünövrə üzərində yüksəldi. Dövlət büdcəsində təhsilə ayrılan vəsait başqa sahələrlə müqayisədə üstünlük təşkil edirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milli dövlətçiliyin əsaslarının yaradılması istiqamətində həyata keçirdiyi tədbirlər çərçivəsində xalq maarifini inkişaf etdirməyə xüsusi diqqət verirdi. Ölkədə təhsil sistemini nizama salmaq, milli təhsilin möhkəm bünövrəsini qoymaq məqsədilə 1919-cu il iyunun 30-da Xalq Maarif Nazirliyinin ştatı təsdiq edilir.

AXC elan edilənə qədər Azərbaycanda ana dilində orta məktəb yox idi, «realnı» məktəblərdə isə Azərbaycan dili məcburi deyildi və ona həftədə cəmi 1 saat vaxt ayrılırdı. Yalnız AXC dövründə Abdulla Şaiqin səyləri sayəsində Bakı realnı məktəbi nəzdində 3 aylıq Azərbaycan dili kursları açıldı.

Hökumətin planında yaxın vaxtlarda Azərbaycanda 3 ali məktəb yaratmaq dururdu: Bakı Dövlət Universiteti, Kənd Təsərrüfatı İnstitutu və Dövlət Konservatoriyası. Azərbaycan parlamentinin qəbul etdiyi qərara əsasən 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universiteti təsis olundu və bununla da ölkədə müasir tipli dünyəvi ali təhsilin əsası qoyuldu».

1919-cu ildə Azərbaycan parlamenti 100 nəfər gəncin ali təhsil almaq üçün xarici ölkələrin ali məktəblərinə göndərilməsi haqqında qərar çıxardı. Bunlardan 10-u İngiltərəyə, 23-ü İtaliyaya, 45-i Fransaya, 9-u Türkiyəyə göndərildi. 13 nəfər isə Rusiyada təhsil almalı idi. Ancaq həmin dövrdə Rusiyada ictimai-siyasi vəziyyətin qeyri-sabitliyi onların təhsil almasına imkan vermədi. Azərbaycanda o dövrdə böyük bir ziyalı dəstəsi meydana gəlmişdi. Onların əksəriyyəti Moskvada, Peterburqda, Avropanın bir çox şəhərlərində yüksək təhsil almış, Avropa, dünya mədəniyyətilə yaxından tanış olan və bunları mənimsəmiş insanlar idilər. Hökumətdə təkcə xalq maarifi nazirləri olmuş Nəsib bəy Yusifbəyli (sonralar IV, V hökumət kabinetlərində baş nazir olub) Novorossiysk Universitetinin hüquq fakültəsini, Rəşid Xan Kaplanov Parisdəki Sorbonna Universitetinin hüquq fakültəsini, Həmid bəy Şahtaxtinski Novorossiysk Universitetinin hüquq fakültəsini, Nurməhəmməd Şahsuvarov Qori Müəllimlər Seminariyasını, Tiflis Müəllimlər İnstitutunu və Kiyev Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmiş, Avropa mədəniyyətini, Şərq sivilizasiyasını dərindən mənimsəmiş, vətənpərvər, həqiqi Azərbaycan ziyalıları idilər.

Hələ 1871-ci ildə çar II Aleksandr Tiflisdə olarkən şəhər idarəsi burada bütün xərcləri özləri tərəfindən ödənilməklə universitet açılması xahişi ilə ona müraciət etsə də, bu xahiş yerinə yetirilməmişdi. Rusiyada 1917-ci il Fevral inqilabından sonra yaranan müvəqqəti hökumətin maarif naziri S.F.Oldenburq Tiflis şəhər dumasına məktub-teleqram göndərərək xahiş edir ki, Cənubi Qafqazda açılması nəzərdə tutulan yeganə ali məktəbin — Tiflis «rus universitetinin» layihə və smetasını qısa zamanda hazırlayıb hökumətin müzakirəsinə təqdim etsinlər. Bu, əslində çar bürokratiyasının müstəmləkə əsarəti altında olan xalqlara qarşı yeritdiyi siyasətin, xüsusən maarif və mədəniyyət sahəsindəki siyasətin əsaslı şəkildə tənəzzülü demək idi. Tiflisdə «rus universiteti»ni açmaq üçün yerli ali qadın kurslarının professorlarından ibarət komissiya yaradılır. Bu komissiyaya görkəmli alim və cərrah, pedaqoq, üç universitetin — Saratov (1909), Tiflis (1918) və Bakı (1919) universitetlərinin yaradılmasında mühüm rol oynamış professor V.İ.Razumovski başçılıq edir. Sonrakı hadisələri V.İ.Razumovski belə xatırlayır: «… İşimiz qurtarana yaxın Qafqaz Zaqafqaziya Respublikası kimi Rusiyadan ayrıldı və gürcülərdən, ermənilərdən və türklərdən ibarət qarışıq hökumət təşkil edildi. Xalq maarif naziri Bakılı Xan Xoyski (1917-ci il noyabrın 15-də Tiflisdə E.P.Gegeçqorinin başçılığı ilə yaradılan Zaqafqaziya Komissarlığında maarif komissarı olmuş Fətəli xan Xoyski nəzərdə tutulur) idi. Biz Tiflisdə «rus universiteti»nin təşkili üçün apardığımız işdən istifadə etməyi həmin hökumətə təklif etdik. Nazir (Xan Xoyski) bizi dinlədi, Qafqazda rus universitetinin təsis edilməsinə rəğbətini bildirdi, lakin əlavə edib dedi: «Bəs niyə Tiflisdə? Bəlkə universiteti Bakıda açmaq daha düzgün olardı?» O, bizim məlumat məktublarımızı nəzərdən keçirmək üçün götürdü və bizim məqsədimiz barədə Nazirlər Şurasına məlumat verəcəyini vəd etdi. 1919-cu ilin əvvəllərində Azərbaycan Respublikasının xalq maarif naziri Həmid bəy Şahtaxtinski (əslində nazir müavini idi) Tiflisə gəldi. O, rus universitetini Bakıya köçürmək təklifi ilə gəlmişdi… yaxşı binalar, maddi təminat və s. vəd etdi».

1919-cu il mayın əvvəllərində Azərbaycan hökuməti Bakı Dövlət Universitetinin təsis edilməsi ilə əlaqədar sənədləri və müvafiq tədbirləri hazırlamaq, eləcə də universitetin açılmasını sürətləndirmək üçün Xalq Maarif Nazirliyi nəzdində universitet komissiyasının yaradılması haqqında 8 maddədən ibarət olan əsasnamə qəbul edir. Komissiyanın 21 may 1919-cu ildə keçirilən birinci iclasında Xalq Maarif Naziri Rəşid bəy Qaplanov çıxış edərək universitetin açılması barədə hökumətin mövqeyinin qəti olduğunu və bütün arzu edənlərin burada təhsil ala biləcəklərini bildirir. O göstərirdi ki, hökumət universitetin açılması və avadanlıqla təchiz edilməsi üçün lazım olan vəsaiti əsirgəməyəcək.

Universitet komissiyası qısa zamanda gərgin əmək sərf edərək böyük, səmərəli işlər görür. Belə ki, onlar may ayının 31-də Bakı Dövlət Universitetinin açılması haqqında bəyannamə, Bakı şəhərində dövlət universitetinin təsis edilməsi haqqında qanun layihəsi və ona əlavə edilən izahlı qeydlər, universitetin nizamnaməsi və 1919-20-ci tədris ili üçün tarix-filologiya fakültəsinin tərkibində Şərq şöbəsi olmaqla ştat və smeta layihəsi kimi mühüm sənədləri hazırlayıb Xalq Maarif Nazirliyinə təqdim edirlər. İyun ayının axırlarında vaxtdan səmərəli istifadə edən universitet komissiyası Maarif Nazirliyinə təqdim etdiyi qanun layihəsi əsasında universitetin təşkili, qurulması və avadanlıqla təchiz edilməsi üçün ona 3,5 milyon manat ayrılmasını xahiş edir. Universitetin açılmasına böyük əhəmiyyət verən hökumət Maarif Nazirliyindən qısa müddətdə gələn bu sənədi o dövrdə ciddi maddi sıxıntı keçirməsinə baxmayaraq həmin vəsaiti hətta artırıb 5 milyona çatdırır. Hökumətin qəbul etdiyi sənədlər 1919-cu ilin iyul-avqust aylarında əvvəlcə parlamentin qanunvericilik, büdcə-maliyyə komissiyalarında və parlamentdə təmsil olunan partiyaların fraksiyalarında qızğınlıqla müzakirə olunur. Bu müzakirələr zamanı aydın olur ki, ictimaiyyətin, hökumətin və həm də parlamentin içərisində universitetin açılmasının əleyhdarları da var. Universitetin açılmasına qarşı çıxanlar belə hesab edirdi ki, tədrisin rus dilində aparılması buraya dəvət olunan rus professorlarına tələbələr arasında ruslaşdırma təbliğatı aparmaq imkanı verəcək. Onların fikrincə, bu alimlər tələbələrə elm öyrətməkdən daha çox missionerlik edərək çarizmin milli siyasətini təbliğ edəcəklər. Bu amili əsas göstərərək onlar milli kadrlarımızın yetişməsinə qədər gözləməyi məsləhət görürdülər. Qeyd edək ki, bu diskussiya parlamentin komissiyalarında, plenar iclaslarında, mətbuat səhifələrində, siyasi partiyalarda, hətta hökumətdə də aparılırdı. Tədrisi rus dilində olacaq universitetin açılmasının əleyhdarları tələbə gənclər arasında da fəal təbliğat işi aparırdı. Bu cəhətdən xüsusilə «İttihad», «Əhrar», «Müsəlman sosialist bloku» daha çox fərqlənirdi. Mətbuatda rus dilində olan universitetin açılmasına mənfi münasibət bəsləyən yazılar və gənclər qrupunun qəbul etdiyi qətnamələr çap edilməyə başlayır. Hətta belə təkliflər də səslənir ki, Azərbaycan üçün universitet yaratmaq əvəzinə, müəyyən sayda gənci təhsil almaq üçün Qərbi Avropaya göndərmək daha sərfəlidir. Azərbaycan elm və maarifinin ilk milli məbədini yaratmaq yolunda böyük maneə və çətinliklər olmasına baxmayaraq, milli hökumət və heç bir çətinlikdən qorxmayan ziyalılarımız bu işi uğurla başa çatdırdılar. 3 aylıq gərgin müzakirələrdən sonra Azərbaycan parlamenti 1919-cu il sentyabrın 1-də ictimai fikir tariximizdə, elmin, maarifin inkişafında əvəzedilməz xidməti olan ilk universitetin açılması haqqında qanun qəbul etdi».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 21 noyabr.- S.14.