«İndi daha böyük oynamaq zamanıdır»

Müşfiq Xan: «Romanı bitirdiyim gün mənim üçün əsl bayrama çevrilir»

Müsahibimiz dedektiv yazarı Müşfiq Xandır

- Müşfiq Xan bir az özü haqqında danışsın. Necə bir həyat hekayəsi var?

- Mən 1982-ci ildə Biləsuvar rayonunda anadan olmuşam. Orta məktəbi bitirəndən sonra Bakıda yaşayıram. Paytaxt və əyalət fərqliliyi həyatıma az təsir etdi. Məktəbdə oxuyanda o vaxt yeni-yeni çıxan kseroks aparatının köməyi ilə çox az nüsxə ilə kiçik bir cib kitabçası hazırlamışdım. Sovetdənqalma mexaniki çap makinam da var idi. Rəhmətlik atam gətirmişdi mənim üçün. Ta o vaxtdan yazmağın daşını atmaq istəmədim. O vaxt məktəbdə ən yaxşı inşaları, məktəb qızları üçün ən romantik xatirə qeydlərini mən yazırdım. Hamı mənə filosof deyirdi…

- Sirrli əhvalatlara marağınız əvvəldən var idi?

- Hər hansı sirrli əhvalat mənim həmişə marağıma səbəb olub. Baxmayaraq ki, insanların çoxu bəlkə də üzdə olanın, rahat əldə edilənin ardınca gedir. Hələ uşaqlıqdan gəmilərdə istifadə olunan morze əlifbasındakı siqnalları və onların qeydlərini əzbərləmişdim. Özümə gündəlik tutub gizli bildiyim hadisələri həmin simvollarla dəftərçəyə qeyd edərdim. Sonralar onu qonşumuzun hininin damında gizlətmişdim. Təəssüf ki, bir neçə il sonra həmin dəftəri rütubətdən yararsız hala düşmüş şəkildə tapdım. Uşaq vaxtı maraqlı gizli tapşırıqlardan ibarət bir oyun da kəşf etmişdim. İndi də yadıma düşəndə dostlarımı xatırladır həmin oyun mənə. «Amma indi daha böyük oynamaq zamanıdır» — deyib təskinlik verirəm özümə.

- Bəlkə bir az yazı prosesindən danışaq?

- Yazı prosesi mənim bütün boş vaxtlarımı alır. Hazırda yaşadığım ev çox kiçikdir. Tək oturub işləməyim üçün münbit şərait gündüzlər 10 faiz ola, ya olmaya. Buna görə ən çox gecələr işləyirəm. Bəzən günlərlə bir səhifəlik yazı belə yaza bilmirəm. Yalnız düşünürəm. Məncə bu, işin əsas tərəflərindən biridir.

- Yazmağa başlayanda artıq romanın sonunu bilirsinizmi?

- Bəli. Romanın bir-neçə səhifəlik süjet xəttini beynimdə qurandan sonra kompyuterə köçürürəm. Bu ən vacib məsələdir. Ola bilər ki, romanın sonunda konkret hansı cümlənin olduğunu öncədən düşünməyim. Amma hadisələrin bütün gedişatı və epiloqunu əvvəlcədən düşünürəm. Ən çətin təbii ki, ilk hissədir. Yazdığım romanların hamısı detektiv janrdadır. Baxın, mən ürəklə detektivə janr deyirəm! Təəssüflər olsun ki, hörmət etdiyim bəzi ədəbiyyatçılar keçmişdə də, indinin özündə də detektivi ədəbiyyatdan bilməyiblər. Məncə bu ən yanlış yanaşmadır və bu detektiv yazıçılara haqsızlıqdır. Xəfiyyə ədəbiyyatına daxil edilə biləcək istənilən nəsr nümunəsi həcmindən asılı olmayaraq çox böyük zəhmət hesabına başa gəlir. Mən öz romanlarımın süjet xəttini düşünüb tapana qədər başım çox ağrıyır. Deməzdim ki, detektiv roman yaratmaq tarixi roman yazmaqdan asandır, tam əksinə.

- Bir romanı yazıb bitirəndən sonra özünüzü necə hiss edirsiniz?

- Həmişə romanlarımı səhərə yaxın bitirmişəm. Təsəvvür edin ki, yuxusuz və yorğun, bundan daha betər olan əsərin bağlanması ərəfəsində qəhrəmanların son yaşantılarınının həyəcanı. Odur ki, romanı bitirdiyim gün mənim üçün əsl bayrama çevrilir. Həmin gün mənə heç kimi mane ola bilməz, ola bilər ki, hətta 24 saat yuxuda olum. Amma oyanandan sonra hamı yeni romanın bitməsinin tortkəsmə mərasimini umur, yəni bir növ adətə çevrilib bu artıq.

- Romanlarınızdakı sadə dil də diqqət çəkir. Bəlkə də belə realist romanı cilalanmış bir roman dili qaldırmaya bilərdi. Romanlarınızı yazmaq qərarına gələndə dil haqqında düşünürsünüz, yoxsa özbaşına yaranır?

- İlk romanımda — «Tənha canavar»da obrazların dünya görüşləri bir-birindən çox fərqli idi. Həmin qəhrəmanları canlandırmaq, dialoqlarını vermək ilk irihəcmli qələm təcrübəm olaraq mənə çox çətin oldu. Bəlkə də bəzi qəhrəmanların dilini istədiyim kimi yönləndirirdim. «Ünvansız sevgi»də isə daha çox təhkiyyəçi dilinə üstünlük verdim. Süjet xətti əsnasında düşündüklərimi olduğu kimi də əks etdirdim. «Ümidlərin izi ilə» romanında da bu taktikanı oxucular bəyəndi. Bilirsiz, bəzən əlləşib-vuruşub qavraması çətin olan sözlərə ehtiyac olmur xəfiyyə ədəbiyyatında. Geniş bədii təsvirlərə də qətiyyən ehtiyac yoxdur. Bu, janrın əsas meyarlarından biridir. Əsərdəki hansısa xanımı, yaxud təbiət mənzərəsini, hadisəsini uzun-uzadı tərənnüm etməyə ehtiyac yoxdur. Xəfiyyət ədəbiyyatı sevənlərdən dəfələrlə eşitmişəm ki, romanlarda həmin hissələri oxumadan ötürüb əsas hadisələrin cərəyan etdiyi bölmələrə keçirlər.

- Yaşadığınız gerçək hadisələr sizi bu yola sövq edib. Bir gün dedektivdən başqa bir janrda yazmağı düşünürsünüzmü?

- Hərdən şeir yazmaq istəyirəm, yazdığım anlar da olub. Amma detektiv janrda özümü daha çox tapıram. Hadisələr qurub cinayətlərin açılmasını təşkil etmək rahat olmur. Böyük səbr tələb edir. Məntiq məsələləri mənim üçün həmişə maraqlıdır. İxtisasca bioloq olsam da, vaxt olduqca məntiq elmi ilə daha çox maraqlanıram.

- Yeni kitabınız «O» artıq çapdan çıxdı. İlk kitabınızla ən yeni kitabınızı qarşılaşdıranda hansı hissləri keçirirsiniz?

- «O» kitabı bir növ mənim kiçik arxivimdir. Ayrı-ayrı zamanlarda yazdığım pritça, hekayə, şeir və köşələrdən mənə ən yaxın olanlarını seçib həmin kitaba daxil etdim. Yəni ümumi süjet xətti olmayan kitabdır. Oxucuları irihəcmli romanlarımla yorduqdan sonra bu formatda kitaba ehtiyac var idi. «O» gənclərin yaxın dostuna çevrilməlidir. Məncə həmin kitabda minlərlə sevən gəncin prototipi var. Hər dəfə yeni kitabım çapdan çıxanda həmin günümü ona həsr edirəm, hətta yatanda da əlimdən düşmür.

- «Sonuncu hədiyyə» romanı hazırkı bir cinayəXalq Cəbhəsi.- 2012.- 27 noyabr.- S.t ilə başlayır, amma bir tərəfdən də 20 il əvvələ geri qayıdır qəflətən. Bu iki tamam ayrı dövrü necə bağlamısınız? Tarixi işin içinə qatmaq bir risk deyilmi?

- Nəinki tarix, hətta qəhrəmanların bir-biri ilə qohumluq əlaqələri, soyadları, sürdükləri maşınlar, onların rəngləri və bu kimi xüsusiyyətlər beynimi çox yorur. Maşın markalarına yaxşı bələd olsam da, romanlardan birində «Nissan Sonata» getmişdi, çapdan sonra gördüm ki, «Hyundai» yazmalı idim. Yəni detektiv romanlarda bunları izləmək böyük səbr və diqqət tələb edir. 2010-cu ildə süjetini qurduğum adı çəkilən romanın yazılması əslində çox gecikdi. Məhz hadisələrin geniş zaman fərqliliyi də buna səbəb oldu. «Sonuncu hədiyyə»də baş qəhrəman Sato öz işinin çox yaxşı bacarmasaydı, yəqin həmin hadisənin əsil tərəfləri də açılmamış qalacaqdı. Mən baş qəhrəmanımı oxucum üçün yetərincə tanıtmışam. Bütün bunlara baxmayaraq bir-biri ilə bağlı olan iki ayrı-ayrı cinayətin müəmmalı əlaqəsi oxucunu romanın əvvəlindən sonuna qədər düşünməyə vadar edəcəyini inanıram.

- Oxucular yeni nə gözləsinlər Müşfiq Xandan?

- Tezliklə oxucuların çoxdan gözlədiyi roman — «Sonuncu hədiyyə» çap olunacaq. İlin sonuna qədər isə Şəmil Sadiqlə üzərində işlədiyimiz yeni romanı yekunlaşdırmağa çalışacağam. Roman «13-cü sual» adlanır. Bu əsər məhəbbət və qəhrəmanlıq xətti üzərində qurulub.

Söhbətləşdi: Oktay Hacımusalı

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 27 noyabr.- S.13.