Qədim Kosalı eli

Səməd Vurğun özlərinin mənşəcə bayatlara bağlılığını qeyd edib

Azərbaycan ictimai mühitində tanınmış soyad olan Vəkilovlarla bağlı Elbrus Məmmədovun araşdırması maraq doğurur. Vəkilovlar soyadının mənşəyi etibarilə bir-birindən az fərqli adlarla tarixi qaynaqlarda sıx yer almasından, ilk orta əsrlərdən Qazax-Borçalı bölgəsi ilə bağlı qədim Kosalı elinin adını daşımasından danışan E.Məmmədov bildirir ki, bu el barəsində ilk məlumatı VII yüzil ərəb səyyahı İdrisi verib: «O, Bərdə ilə Tiflis arasında indiki Qazax mahalı ərazisində Kasal adlı məntəqənin olduğunu qeyd edir. Tarixçilər «Kasal» ilə «Qazaq», «Qasaq», «Kasoq Tkosoq» və «Kəsəmən» etnonimini eyniləşdirirlər. Bu, belə izah olunur ki, sözlərin sonundakı «al» və «aq» kimi hər iki şəkilçi qədim türk dilində cəmlik bildirir. Burada Kasal (Kosal) məntəqəsinin varlığını sonrakı VIII yüzil qaynaqları da təsdiq edirlər. Tarixçi Moisey Xorenatsi, onların burada miladdan öncə yaşadığını qeyd edib. Görünür, belə bir adda el bu areala qara hunların tərkibində gəlib. Kasalların (indiki halda kosalıların, kosaların, kasaların, kasların) adına tarix səhnəsində bir-birini əvəzləyərək qurulan və dağılan başqa Türk-Turan uluslarının tərkibində də rast gəlinir».

Türkologiyada ümumi fikrə görə, skif-iskit (turan) mənşəlidirlər: «Hazırda kosalılar öz tarixi adlarını qoruyaraq Türkmənistanda təkə, köklən, ersarı tayfalannın arasında iri tirələr şəklində yaşayırlar. Bu etnonimə Şimali Qafqaz kazakları və tarixən o bölgədə məskunlaşmış digər türksoylu ellər arasında da rast gəlinir. Məmlük tarixçisi İbn Taqriberdi (1411-1466) qeyd edir ki, Misirin məmlük sultanı Barkuk (1382-1399-cu illərdə sultan olub) əslən Çərkəzlər ölkəsindən oğurlanıb buraya qul kimi gətirilmişdi və öz vətənində Kasa nəslinə mənsub idi. Bilgidən belə nəticə çıxarmaq olur ki, bu soy kasaların (kosaların) nə zamansa türklərdən ayrılıb çərkəzlərin tayfa ittifaqına qoşulan qolu olub. Tarixin hansı çağındasa, hansı siyasi hadisələrin təsiri iləsə görünür, bu qədim Turan elindən müəyyən qəlpələr qoparaq Şimali Qafqazın müxtəlif bölgələrinə üz tutub gedib, o cümlədən bir hissəsi Daryal keçidi vasitəsi ilə Güney Qafqaza keçərək Gürcüstanın güneyində və doğusunda, o cümlədən Azərbaycanın batısında- indiki Qazax bölgəsində məskunlaşıblar. Diqqəti çəkən bir də budur ki, Güney Qafqaz və Doğu Anadoluda bütün orta əsrlər boyu cərəyan etmiş hadisələrdə Gəngərlilər, Salaqlar (Salahlı, Salehlu) və Kosaların (Kosalu) adları bir qayda olaraq yanaşı çəkilir. Öz adlarını bu ərazidə möhürləyən Kosalılar XI yüzildə Alp Arslanın Malazgirt meydan müharibəsində iştirak etdikdən sonra (bu barədə də tarixi qaynaqlarda bilgilər var) buradan sair türk-oğuz tayfaları ilə yanaşı Do-Tanziya, Tanzik və s.) yaşayış məntəqəsi o zamankı Osmanlı-Səfəvi sınırında, indiki Baş Keçid (Dumanisi-Bolnisi) bölgəsində (qədim gürcü qaynaqlarının ilk orta əsrlərdə Turkoba dedikləri ərazidə) lokallaşır. Orta əsr Dənizik məntəqəsinin xarabalıqları gürcü qaynaqlarına əsasən «Tanziya» adı ilə deyilən bölgədə indi də eyni ad altında durur. Bir maraqlı məqam da ondan ibarətdir ki, bu məntəqə orta əsrlərdə Orbelianilər adı ilə tanınan qıpçaq əsilli gürcü knyaz nəslinin irsi tabeçiliyində olub».

Onun fikrincə, bu gün əsasən Vəkilov soyadını daşıyan nəslin təməlində duran Mirzalı bəy (Mirzalı ağa) həmin bu Kosalı elatından çıxıb: «Vəkiloğulları arasında danışılan və tarixi qaynaqlarda təsdiqlənən rəvayətə görə, Mirzalı bəyin ad-san qazanması, bəylik alması I Şah Abbas dövrünə — Azərbaycanın həyatının son dərəcə mürəkkəb illərinə təsadüf edir.

XVI yüzilin 80-ci illərində Səfəvilərlə Osmanlı xanədanı arasında müharibənin qızğın çağında Səfəvi qüvvələri güclü təzyiq altında bütün cəbhə boyu geri çəkilməyə başlayanda mərkəzdən verilən əmrə əsasən, müharibə zonasında yerləşən bütün köçəri və yarımköçəri tərəkəmə tayfalarına ölkənin içərilərinə çəkilmək əmr olundu. Çünki onlar elliklə osmanlıların tərəfinə keçə və onları qüvvətləndirə bilərdilər. Bayatlar, qaramanlılar və qacarlar ölkənin iç vilayətlərinə çəkilib getdilər. Onlardan fərqli olaraq qarşıdurma zolağının yaxınlığında məskun Qazax tayfa birliyinə daxil olan elatlar başda Nazar xan Qazaxlar olmaqla, doğma yurdlarını tərk etmədilər (sultanlığın şərq səmtində məskun olan yarımköçəri qarayların (qaramanların) bir hissəsindən başqa). Onu da qeyd edək ki, tərəkəmə tayfalarının yerdəyişməsi həmin dövrdə tez-tez baş verirdi. Şah Abbasın 14 dəfə belə yerdəyişmə fərmanı verdiyi tarixdən bəllidir. Azərbaycanın Arazdan quzeydəki torpaqlarında aparılan hərbi əməliyyatlar nəticəsində ərazi Osmanlıların nəzarəti altına keçdi. Ağıllı bir el başçısı olan Nazar xan vəziyyəti düzgün qiymətləndirib Osmanlı hakimiyyətini qəbul etdi və nəticədə öz yarımköçəri elində sultan vəzifəsində saxlandı».

Kosalıların (kosaların) ilk orta yüzillərdə Şərqi Anadoluda bayatlarla tayfa ittifaqında olduqlarına dair tarixi qaynaqlarda məlumatlar yer alır: «Nəslinin keçmişi barəsində müəyyən məlumatı olan Səməd Vurğun görünür, bu bilgilərə istinadən özlərinin mənşəcə bayatlara bağlılığını qeyd edib.

Daha sonrakı yüzillərdə bu adı daşıyan tirələrə Anadoluda Danişmən-Dilu Türkmənlərinin (Kosalı, Kosa Musa, Kosa Kosalısı), Yeni El Türkmənlərinin, habelə Hələb Türkmənlərinin (Kosaoğlu-Şərəflu) arasında rast gəlinir. Əlahiddə bəylik təşkil etmiş Zülqədər tayfalarının arasında Kosa Dögərbəyli eli vardı. Dögərlər/düyərlərdən bəzi ailələrin XVIII yüzildə Borçalıda və Şəmkir mahalında yaşadığı qeyd edilir. Egey sahillərindən tutmuş Qarsa, Ərzuruma və Qərbi Azərbaycanın tarixi bölgələrinədək, hətta Kıbrıs adasında kosalılarla bağlı nəsil adları və toponimlər onların orta əsrlərdə yayılma arealının izləridir.

Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftərində (1723-1728) Qazax-Borçalı elatları arasında kosalılarla bağlı bir sıra yaşayış məntəqələri qeydə alınıb: «Dəmirçihasanlu nahiyəsində-rəiyyətləri naməlum səbəbdən yerində olmayan Kosalı Yaqublu qışlağı var. Bu nahiyədə Yüzbaşılı camaatının siyahısında Məhəmməd ağa Kosa Məmməd oğlu adlı şəxs, oğlu Əhməd və qardaşı Musa qeydə alınır. Bundan başqa beş qoldan ibarət Dəmirçihasanlı arxının bir qolunun Kosa camaatına məxsus olduğu göstərilir. Tiflisdə çıxan SMOMPK toplusunda 1883-cü ildə Salahlı kəndi haqqında geniş etnoqrafik məqalə dərc etdirən müəllim Veniaminov da Vəkilov Kosalu ağalarından məlumatlı kişilərə istinadən onların özlərini «tərəkəmə» adlandırdıqlarını ayrıca qeyd edir. Tarixdən bəllidir ki, 1587-ci ildə Şah Abbas Kaxetiyaya yürüş edib və bu yürüşün nəticəsi o olub ki, Qax və Yelisen (İlisu) məntəqələrini Kaxetiya çarı Aleksandrın (1575-1605) əlindən alıb və xüsusi sultanlıq yaradıb. Bizim ehtimalımıza görə, Mirzalı bəy məhz Kaxetiyaya bu yürüş zamanı şaha təqdim edilib və şah ənənəvi olaraq osmanlıpərəst meylləri ilə tanınan Qazax hakimlərinin nüfuzunu azaltmaq məqsədi ilə xüsusi fərmanla Mirzalı bəyin tabeçiliyindəki obaların sayını artıraraq, onu 7 para kəndin ağası təyin edib. Bu çağdan sonra Kosalı ağaları Qazax-Şəmsəddində şəmsəddinli və qazaxlı nəsilləri ilə yanaşı söz sahibi olublar. 1588-ci ildə bütün Gəncəbasar Osmanlı orduları tərəfindən fəth edildi. 1590-cı ildə Səfəvilərin sülh xahişindən sonra Osmanlılarla bağlanan müqaviləyə əsasən, bu ərazi Osmanlı xanədanına güzəştə gedildi.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 24 noyabr.- S.14.