«Mənim sevimli dəlim»

Ölkədə baş verən ictimai-siyasi hadisələr hər bir sənətkar kimi Elçinin yaradıcılığına da təsirsiz qalmayıb. Əgər 1988-ci ildən bəri keçmiş SSRİ-də, o cümlədən Azərbaycanda bəlli ictimai-siyasi hadisələr baş verməsəydi, yəqin ki, Elçin öz humanist görüşlərini, bəşəri-insani duyğularını «Ah, Paris, Paris!..», yaxud da «Mənim sevimli dəlim» kimi komediyalarındakı mövzu daxilində deyil, tamamilə başqa bir mövzu kontekstində bəyan edəcəkdi. Hətta onun teatr həyatına həsr etdiyi «Salam, mən sənin dayınam» komediyasında da «müstəqillik», «demokratiya» ifadələrini işlətmək lazım gəlməyəcəkdi.

Elçinin Akademik Milli Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuş «Mənim sevimli dəlim» komediyası da dramaturqun güclü müasirlik duyğusuna, yüksək məfkurəliliyə, humanist keyfiyyətlərə malik olduğunu bir daha sübut etdi. Tənqidçi doğru yazmışdır ki, «Elçinin əsərlərində hər şeydən əvvəl yüksək intellektuallıq, eyni zamanda hadisə və insanlara aydın baxış hiss olunur».

Elçinin əvvəlki iki əsəri — «Salam, mən sənin dayınam», «Ah, Paris, Paris!..» kimi, «Mənim sevimli dəlim» əsəri də komediya janrında yazılıb. Kəskin satira, sarkazm, ifşaedicilik bu komediyaların canına hopub. Əlbəttə, məsələ janrda deyil, A.S.Puşkinin təbirincə desək, oxucunu darıxdıran janrdan başqa bütün janrlar yaxşıdır. Bu komediya barədə belə bir fikir də söylənilir ki, burada C.Məmmədquluzadənin tənqidi üslubu, «Molla Nəsrəddin»in hər məqamda, hər anda ayıq və sayıq olan satirik qələmi, «kökündən baltalayan» ifşaedici cəhəti görünür. Elçinin «Mənim sevimli dəlim» pyesini oxuyarkən, tamaşasına baxarkən aydın olur ki, yazıçının ölkəmizdə baş verən ictimai-siyasi hadisələrə, bu hadisələrin törətdiyi vəziyyətlərə, həm də insanların daxilində yaranan dəyişikliklərə münasibəti, nəyi bəyənib, nəyi inkar etdiyi tam aydınlığı ilə görünür.

S.Vurğun adına Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrının baş rejissoru, xalq artisti A.Şarovski müsahibələrinin birində deyib: «Böyük sənətdə dil məsələsi o qədər də əhəmiyyətli deyil. Milli mövzu özü belə insan hisslərini, duyğularını, düşüncələrini əks etdirmək üçün bir vasitədir. Dərd, kədər, sevinc, məhəbbət, ayrılıq, ölüm ayrı-ayrı xalqlar üçün deyil, bütün insanlar üçün xarakterikdir. Elçinin pyeslərinə də bu aspektdən, bu səpgidən yanaşmaq lazımdır. Belə cəhətlər isə əsərləri ilə dünyanı dolaşan böyük sənətkarlara xasdır. Bu xüsusiyyətlər Elçin dramaturgiyası üçün də xarakterikdir. Elçin qəhrəmanlarını qeyri-adi şəraitdə təqdim edir. Ətrafdakılar arasında bu qəhrəman qeyri-normal görünür».

Komediyadakı obrazlar sovet dövrünün qırmızı təbliğatından, quruluşun yasaqlarından qurtarmış, «demokratiya», «azadlıq», «müstəqillik» sözlərindən məst olmuş, çaşmış insanlardır. Bu cəhət də aydın olur ki, cəmiyyətin həmin dövr mərhələsində ölkəmizdə ən çox psixoloji sarsıntıya məruz qalan ziyalılar təbəqəsi olub. Ona görə də dəlixana Professoru çaşmış sevimli dəlisini Mədəniyyət Nazirliyində, Yazıçılar İttifaqında, Elmlər Akademiyasında axtarır. Elə onun özü də, ətrafında toplanan dəli personajlar da ziyalılardır.

Əsərin sonunda bəlli olur ki, sən demə, Professorun axtardığı ən böyük dəli tamaşa boyu hamıdan ağıllı görünən və «dəlilər» içərisində çaşıb qalan baş redaktor özü imiş! Əslində burada təəccüblü bir şey yoxdur. Bir yerdə ki, «dəlilər» çoxluqdadır, orada ağıllılar özü dəli məqamında görünə bilər. Elə Mirzə Cəlilin yaratdığı İsgəndər kimi, Molla Abbas kimi.

Bu da tamamilə doğru bir fikirdir ki, «Elçin dramaturgiyasında ilk dəfə olaraq xaosun, hərc-mərcliyin obrazı yaranır». «Mənim sevimli dəlim» komediyası bizi milli dramaturgiyamızın daimi mövzularından olan «dəlilər» dünyasına aparır. Burada dəlilik probleminin müasir dramaturji komik həlli verilib. «Dəliliyin» psixoloji mahiyyəti açıqlanıb. «Mənim sevimli dəlim» komediyasında da Elçin keçid dövründə — yəni 1990-cı illərin əvvəllərində cəmiyyətdə baş verən ictimai-siyasi, mədəni-iqtisadi hadisələr içərisində onların xaosvari cəhətini nəzərə çatdırıb və göstərib ki, bütün zamanlar üçün ciddi milli-psixoloji amil kimi cəmiyyətin ictimai və mənəvi səciyyəsini göstərən ağıllılıq və dəlilik də problemdir.

Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində «Mənim sevimli dəlim» komediyasının quruluşunu Azər Paşa Nemətov vermişdir. Quruluşçu rejissor əsas fikri əsərin ideya məzmununu ifadəli şəkildə çatdırmağa yönəltmişdir. Bu məqsədlə o, bütün komponentlərdən yerli-yerində, məqsədyönlü şəkildə istifadə etmişdir. Azər Paşa Nemətov aktyorların oyun sərbəstliyini irəli buraxaraq Elçinin dramaturq ideyasının təntənəsi kimi səslənən qeyri-adi final qurmuşdur. Aktyorların fərdi və «xor» oyunu, Pavarottinin italyan dilində oxuduğu fonoqram mahnı, bütün səhnəyə enən sellofanın düşməsi və onun üstünə yağan yağışın texniki həllinin, işıq qurumunun doğurduğu psixoloji ovqat tamaşa müəllifinin qayə-məqsəd təntənəsi kimi səslənib görünürdü.

Qeyd etdiyimiz kimi, tamaşanın yaradıcı heyəti — quruluşçu rejissor Azər Paşa Nemətov, bədii tərtibatçı Elçin Məmmədov və əsas rolların ifaçıları İlham Hamiq Kamal (Professor), Kubrabəyim Əliyeva və Şəlalə Şahvələdqızı (Şəfqət bajısı), Səyavuş Aslan və Ramiz Novruzov (baş redaktor), Hacı İsmayılov (məsul katib), Ələsgər Məmmədoğlu (siyasi icmalçı), Aqşin Vəlixanov (şöbə müdiri), Elxan Ağahüseynoğlu (Ponteleyman Polikarpoviç), Cəfər Namiq Kamal (ədəbi işçi) və Məsməxanım Aslanqızı (katibə) tamaşanın vahid ansambl daxilində mükəmməlliyinə çalışmışdılar.

Əsərdəki və tamaşadakı hadisələr iki müəssisədə — dəlisini qaçırmış dəlixanada və «H» adlı redaksiyada baş verirdi. Dəlixananın Professoru ilə onun şəfqət bacısı «qaçıb aradan çıxmış ən ağıllı dəlisini» axtarırdı. Baş redaktor, məsul katib, şöbə müdiri, siyasi ijmalçı, ədəbi işçi və katibənin işlədikləri «H» adlı redaksiyada isə Professorun ağıllı dəlisi olan baş redaktor «dəlilikləri» müxtəlif formalarda, müxtəlif vasitələrlə üzə çıxan işçiləri arasında öz işini görürdü. Bütün bu mühit, bir-birinə yaxın və bağlı olan tiplər xaosun, hərc-mərcliyin obrazına çevrilirdilər.

Hacı İsmayılovun doğru-dürüst ifasında məsul katib riyakarlıq bataqlığında üzürdü. Aktyor astagəl hərəkətləri, əvvəlcədən ölçülüb-biçilmiş sözləri, müəmmalı baxışları ilə tipin iç üzünü, onun daxili naqisliklərini açıb göstərirdi. Onun daxilində güclü bir təlatüm hiss olunurdu.

Şöbə müdiri rolunda Aqşin Vəlixanov öz sənətkarlığını yüksək səviyyədə nümayiş etdirirdi. Yalançılıq, hiyləgərlik, saxtakarlıq girdabında boğulan, daim çox ciddi işlərlə məşğul olduğunu, həmişə «lazımi» yerlərlə əlaqə saxladığını söyləyən, özünü ağıllı, bilikli, hörmətli göstərməklə gözə kül üfürən, əslində isə cılız təbiətli, savadsız, boş-boşuna veyillənən, vaxtını itirən şöbə müdirinin saxtakar, tüfeyli təbiəti aktyor Aqşin Vəlixanovun professional ifasında aydın əks olunurdu. Özü dediyi yalana özü inanan kimi, şöbə müdiri də başqa planetlərlə ünsiyyətinə inanırdı. Dediyi sözün, icra etdiyi hərəkətin təbiiliyini qoruyub saxlayırdı…

Oktay Hacımusalı

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 28 noyabr.- S.13.