Dünya miqyaslı Nizami Gəncəvi

Nizami həyat hikmətlərini ümumiləşdirərək elə sadə dildə yazıb ki, onu hamı başa düşmək imkanına malikdir

Azərbaycan klassik ədəbiyyatının zirvələrindən biri olan Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı bütün zamanlarda bəşəri mahiyyət kəsb edib, ona görə ki, hər şeydən əvvəl o, xəlqidir. Onun yaradıcılığı zəngin xəlqi təfəkkürün, insan idrakının hüdudsuzluğunun, tükənməzliyinin ifadəsi olaraq daim sabahlıdır. Nizami Gəncəvi haqqında heç zaman keçmiş zamanda danışmaq olmur. Onu bizdən ayıran illər bu nəhəng bədiyyat ustasının qədimliyə varmasının, həm də əbədi sabahda qalmasının sübutu olur. Xəlqi-milli və mənəvi dəyərlərimizi əsərlərində sevgiylə ifadə edən Nizami Gəncəvi bu səbəbdən həmişə yaşarıdır.

Nizami Gəncəvi 1141-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olub, bütün ömrü boyu orada yaşayıb-yaradıb. Təhsilini Gəncə mədrəsələrində alıb, habelə şəxsi mütaliə yolu ilə o dövrün elmlərini mükəmməl öyrənib, xüsusən də Yaxın Şərq xalqlarının şifahi və yazılı ədəbiyyatına yaxından bələd olub. Türk dilindən başqa ərəb və fars dillərini mükəmməl bilən şairin yunan dili ilə də tanış olduğu, qədim yunan tarix və fəlsəfəsini, astronomiya, tibb və həndəsə elmlərini yaxşı mənimsədiyi əsərlərindən aydın görünür. Nizami saray şairi olmaqdan imtina edib. Təqribən 1169/1170-ci ildə Dərbənd hökmdarı Seyfəddin Müzəffərin kəniz kimi hədiyyə göndərdiyi qıpçaq qızı Afaq (Appaq) ilə evlənib, 1174-cü ildə oğlu Məhəmməd anadan olub. Nizami Gəncəvinin məqbərəsində 1947-ci ildə aparılan qazıntı işləri zamanı onun sinə daşı tapılıb. Həmin daşda şairin 1209-cu il mart ayının 12-də öldüyü yazılıb.

Şair yaradıcılığa lirik şeirlərlə başlayıb. Əsərlərindən məlum olur ki, şair böyük divan yaradıb, qəzəl və qəsidələr müəllifi kimi şöhrətlənib. Ancaq Şərq təzkirəçilərinin 20 min beyt həcmində olduğunu qeyd etdikləri bu divandakı şeirlərin çox az hissəsi dövrümüzədək gəlib çatıb. Nizami dünya ədəbiyyatı tarixinə məsnəvi formasında yazdığı 5 poemadan ibarət «Xəmsə» («Beşlik») müəllifi kimi daxil olub. 1177-ci ildə bitirdiyi «Məxzənül-əsrar» («Sirlər xəzinəsi») adlı ilk poeması şairə böyük şöhrət qazandırıb. III Toğrulun sifarişi ilə qələmə aldığı «Xosrov və Şirin» poemasını 1180-cı ildə bitirib və Məhəmməd Cahan Pəhləvana göndərib. Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra taxta çıxan Qızıl Arslan Gəncənin yaxınlığında öz çadırında şairlə görüşüb, onun nəsihətlərini dinləyib, şairə Həmdünyan adlı bir kənd bağışlayıb. 1188-ci ildə Şirvan hökmdarı I Axsitan şairə «Leyli və Məcnun» mövzusunda bir əsər yazmağı sifariş edib. Şair az müddətdə «Leyli və Məcnun» poemasını (Şərqdə ilk dəfə) yaradıb. 1196-cı ildə Əlaəddin Arslanın adına «Yeddi gözəl» əsərini, nəhayət, ömrünün sonlarına yaxın ədəbi-estetik, ictimai-fəlsəfi görüşlərini yekunlaşdırdığı «İsgəndərnamə» (təqribən 1203-cü il) poemasını qələmə alıb.

Yaradıcılığı Qafqaz, Yaxın Şərq xalqları (fars, tacik, hind, əfqan, kürd, türkmən, özbək, qazax, qırğız və s.) ədəbiyyatlarının inkişafına güclü təsir göstərib, dünya mədəniyyəti xəzinəsinə daxil olub. Əsərləri dünyanın bir çox xalqlarının dilinə tərcümə olunub. Əsərlərinin nadir əlyazma nüsxələri bir çox şəhərlərin (Moskva, Sankt-Peterburq, Bakı, Daşkənd, Təbriz, Tehran, Qahirə, İstanbul, Dehli, London, Paris və s.) məşhur kitabxana, muzey və əlyazmaları fondlarında qiymətli incilər kimi qorunub saxlanılır.

Gəncədə dəfn olunduğu yerdə Nizami Gəncəvinin möhtəşəm məqbərəsi ucaldılıb.

Nizami Gəncəvinin fars şovinizmi tərəfindən daim farslaşdırılması cəhdi həmişə hiddətimizlə qarşılanmalıdır. Qətiyyən belə məsələlərə göz yummaq olmaz. Başdan-binadan ruhu türklükdən soraq verən şairimizin yalnız farsca yazmasını əsas gətirərək onun milliyyətcə fars olmasını iddia etmək gülünc bir işdir. Hər halda Nizaminin farsca yazması kədərli, acı bir reallıqdır. Fars şorvinizminin ardıcıl olaraq Nizamini özününküləşdirmək cəhdi bizi daha da ciddi düşünməyə məcbur edir. Əgər biz bir millət olaraq uca, milli, bənzərsiz dəyərlərimizə sözün böyük mənasında inadla sahib dura bilməsək, o zaman türkü sevməyənlər tərəddüdlü məqamlarımızdan məharətlə istifadə edəcəklər, necə ki, edirlər.

Nizami Gəncəvi dünya miqyasında zəngin irsi, elmi tədqiqatlara, araşdırmalara cəlb edilmiş şairlərimizdəndir. Şairin zəngin mənəvi dünyası, özünəqədərki tarixə, insanın halına bələdliyi, daim fəlsəfi fikirlər söyləməsi araşdırıcıları heyran edib. Bu, bir daha onu sübut edir ki, Azərbaycanda fəlsəfi fikir həmişə daha çox şeirlə deyilib. Nizami haqqında yazılacaq bundan sonrakı tədqiqatlarda onun türklüyünün möhtəşəm yaradıcılığına təsiri də xüsusi şəkildə araşdırılmalıdır. Bu yöndə müəyyən əsərlər yazılıb, hələ bundan sonra da yazılacaq.

Araşdırmaçı Əkrəm Şamxalov bildirir ki, Nizaminin yaradıcılığı Yaxın və Orta Şərq xalqlarının müştərək xəzinəsidir: «Nizami həyatın bütün qanunlarını ümumiləşdirərək elə sadə dildə yazıb ki, bunu hamı başa düşmək imkanına malikdir. Yəni bir var ki, mürəkkəbliyi sadələşdirəsən, bir də var sadəliyi mürəkkəbləşdirəsən. Mürəkkəblik də qədim və klassik irsə həqiqi münasibətin olmaması nəticəsində yaranıb. Nizami sözü birbaşa deyib. Yəni elə deyib ki, hamı dərk edə bilsin. Ancaq o demək deyil ki, Nizamini həm də hamı rahatca başa düşə bilər. Bu gün bütün tədris əksinə yönəlib. Əgər Nizami özü dediyi kimi tədris olunsaydı, tamam başqa cür olardı. İstər elm, istər təhsil, istərsə də din; bunların hamısı əyaniliklə qeyri-əyaniliyin vəhdətindədir. Biz ruhla istəyimizi gerçəkləşdirə bilirik. O ruh həm də təbiətdədir. Göz cismdir, görmə qabiliyətimiz ruhdur. Ayağımız cismdir, yerimək qabiliyyətimiz isə ruhdur. Biz ruhaniyyat aləminin içərisində yaşasaq da çox şeydən xəbərsizik. Biz ruh vasitəsilə istəyimizi gerçəkləşdirə bilərik. Mən hesab edirəm ki, bütün elmlər bir-birilə vəhdətdə öyrənilməlidir. Elmləri biri-birindən ayırmaq fəlakətdir. Ədəbiyyat əbədiyyət xislətlidir. Humanitar-texniki fənlər yoxdur. Ədəbiyyat özü də parçalanıb. İndi elə bir vəziyyət yaranıb ki, dar ixtisaslaşma dəb olub. Bir sahəni bilən başqa sahəni bilmir. Nizami Gəncəvi elmin, həyatın bütün sahələrindən xəbərdar idi. Tariximizə, reallığımıza, bir də Nizamiyə baxaq. Ziyalı ilə danışırsan, deyir ki, heç nə başa düşmürəm. Bütün bəşəriyyətin irsi bizdədir, məsuliyyəti biz daşıyırıq. İngilis, fransız, alman nə isə bilmirsə, onları qınamaq olmaz. Nizami hər şeyi yazıb, onları bəşəriyyətə çatdırmalıyıq».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 3 oktyabr.- S.14.