Azərbaycanın ilk peşəkar heykəltəraşı Zeynal Əlizadə milli gerbin müəllifidir

Azərbaycanin ilk peşəkar heykəltəraşı Zeynal Əlizadə haqqında mənbəələrdə çox dolaşıq, bəzən də bir-birini təkzib edən məlumatlara rast gəlinir. Fikrimizin təsdiqi üçün bunlardan bir neçəsini nəzərdən keçirək. İkicildlik «Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası»nda ehtimal ki, eyni şəxs haqqında iki fərqli məlumat verilmişdir:

«Əliyev Zeynalabdin bəy Hacağa oğlu (24.4.1894, Bakı — ?) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri. Parlamentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini memarlıq sahəsində davam etdirmək üçün Roma Kral Rəssamlıq Akademiyasına (İtaliya) göndərilmişdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır».

«Əlizadə Zeynal (? — ?) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə milli mədəniyyətin tərəqqisində yaxından iştirak etmiş mədəniyyət xadimi. Əlizadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin 1919-cu il 23 mart və 1920-ci il 30 yanvar tarixli qərarları ilə dövlət gerbinin, hərbi orden-medalların və dövlət möhürünün layihələrinin hazırlanması məqsədilə elan olunmuş müsabiqədə fəal iştirak etmişdir. Onun layihəsi əsasında buraxılmış döş nişanları və xatirə medallarında parlamentin binası, bayraq, aypara, səkkizguşə-li ulduz, günəşin doğması, gül çələngi həkk olunmuşdur».

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (ədəbiyyat, dil, mədəniyyət quruculuğu)» kitabında isə yalnız bunlar yazılmışdır: «İlk peşəkar heykəltəraş Zeynal Əlizadə respublikamızın milli gerbi və xatirə medallarının hazırlanmasında iştirak edirdi. Onun layihəsinə əsasən buraxılmış döş və xatirə medallarında parlament binası, bayraqlar, aypara, 8 güşəli ulduz, günəşin doğması, gül cələngləri həkk olunmuşdur».

«Azərbaycan Yurd bilgisi» dərgisindəki məqalələr isə «Heykəltəraş Zeynal A.Saray» və «Zeynal Akkoç» imzaları ilə çap olunmuşdur. Bəs görəsən yuxarıdakı məlumatlar fərqli soyadları ilə təqdim edilmiş bir nəfərə aiddir, yoxsa ki, eyni dövrdə, eyni fəaliyyət sahəsi ilə məşğul olan başqa-başqa şəxslərə? Zeynal Əlizadənin şəxsiyyəti haqqında ilk dəqiq məlumat ala bildiyimiz mənbə mərhum Möhsüm Əliyevin yazıları olmuşdur. O, ötən əsrin 60-90-cı illərində yazmış olduğu məqalələrlə oxucuları ilk peşəkar heykəltəraşımız haqqında tarixi faktlarla məlumatlandırmışdır. Məhz bu yazılardan öyrənmişik ki, mədəniyyət tariximizə ilk peşəkar Azərbaycan heykəltəraşı kimi daxil olmuş Zeynal Hacıağa oğlu Əlizadə 1895-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Həmin yazılarda məlumat verilirdi ki, Zeynal Əlizadə orta təhsilini bitirdikdən sonra (1915-ci ildə) Moskva Kommersiya İnstitutuna daxil olmuş, burada üç il təhsilini davam etdirmiş, 1918-ci ilin payızında Bakıya qayıtmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin poçt və teleqraf nazirliyində xüsusi tapşırıqlar üzrə baş məmur vəzifəsinə təyin olunan Zeynal Əlizadə eyni zamanda rəssamlıq sənəti üzrə də öz yaradıcılığını davam etdirmişdir.

Təəssüflər olsun ki, nə Mövsüm Əliyevin yazılarına qədər, nə də ondan sonra Azərbaycan mətbuatı və elmi fikrində Zeynal Əlizadənin rəssamlıq fəaliyyətindən bəhs edilməmişdir. Heykəltəraşlıqdan söz düşərkən onun nəinki ilk peşəkar heykəltəraş olması faktına toxunulmamış, heç, ümumi cərgədə belə adı çəkilməmişdir. Düzdür, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra incəsənətin digər sahələrində olduğu kimi heykəltəraşlıqda da sürətli dəyişiklilər müşahidə edilmiş, monumental, dəzgah və kiçik formalı heykəltəraşlığın inkişafı üçün imkanlar genişlənmişdi. Lakin sovet dövrünün sənətşünas alimləri 20-ci illərə qədərki Azərbaycan heykəltəraşlığı barədə demək olar ki, heç bir məlumat verməmişlər. Hətta sovet hakimiyyətinə qədər Azərbaycanda heykəltəraşlığın mövcudluğunu inkar edən yanlış mülahizələr özünə möhkəm yer tutmuşdu. Baxmayaraq ki, sonrakı dövrlərlə müqayisədə XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan heykəltəraşlığının səviyyəsi aşağı olmuşdur, lakin bu, plastika sənətinin varlığını inkar etməyə əsas vermir. Şübhəsiz ki, həmin mərhələdə Azərbaycandakı mövcud ictimai-siyasi, iqtisadi şəraitin mürəkkəbliyi bu sənət sahəsinin də tərəqqisinə əngəl törədirdi. Bununla belə son illərin araşdırmaları sayəsində üzə çıxarılan arxiv sənədlərinin, tarixi məlumatların, dövlət muzeylərində, şəxsi kolleksiyalarda saxlanılan eksponatların tədqiqi sübut edir ki, 20-ci illərə qədər də Azərbaycanda heykəltəraşlıq əsərləri yaradılmışdır. Bu nümunələr həm xalq sənətkarları, həm də Rusiyada və Avropada təhsil almış peşəkar heykəltəraşlar, sənətşünaslar tərəfindən hazırlanmışdır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə də hələlik adları bizə məlum olmayan heykəltəraşlarımız fəaliyyət göstərmişlər. Bəlkə də, qısa müddətdə fəaliyyət göstərmiş AXC-də bütün layihələrin həyata keçirilə bilməməsi səbəbindən nə əsərlərin özü, nə də müəlliflər barədə dəqiq məlumatlar yoxdur. Lakin bu layihələrin mövcudluğu haqqında mənbələrdə kifayət qədər informasiyalar getmişdir. Misal olaraq göstərə bilərik ki, 1920-ci ilin martında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərbi Nazirliyi yeni medal və ordenlərin layihələrinin hazırlanması üçün müsabiqə elan etmişdir. Müsabiqəyə verilən layihələri seçməkdən ötrü general-mayor İbrahim ağa Vəkilovun (1852-1934) sədrliyi ilə xüsusi komissiya da yaradılmışdır. Lakin müsabiqəyə verilən layihələr əldə olmadığı üçün dəqiq fikir söyləmək çətindir. Tədqiqatçılar bu layihələrin ikisinin Moskvada yerləşən Dövlət Hərbi Arxivində olduğunu təsdiqləyirlər. M.Əliyev yazır ki, adı və familiyası hələ bizə məlum olmayan müəllif tərəfindən işlənmiş hər iki medalın layihəsi çox cüzi fərqlə bir-birindən seçilir. Layihəyə diqqətlə fikir verdikdə hiss olunur ki, müəllif əsərin qabarıq və yığcam həll olunmasına çalışmışdır.

Göstərilən faktlardan aydın olur ki, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulana qədər də heykəltəraşlıq sənətinin inkişafına müəyyən cəhdlər göstərilmişdir. Əlbəttə, bu problemin daha dərindən öyrənilməsi zəruriliyi araşdırıcılar qarşısında məsuliyyətli vəzifələr qoymaqdadır. Bu istiqamətdə görülmüş işlər içərisində Azərbaycan parlamentinin (1918-ci il 7 dekabr) açılışı münasibətilə zərb olunmuş döş və xatirə medalları heykəltəraşlıq baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bəs bu heykəltəraşlıq nümunələrinin müəllifi kimdir?

Mövsüm Əliyevin yazılarından öyrənirik ki, hər iki medalın diametri 3 sm-dir. Döş medal-nişanının çəkisi 8,1 qramdır. Tuncdan tökülən və evdə saxlanmaq üçün nəzərdə tutulan xatirə medalının çəkisi isə 12,3 qrama bərabərdir. Dairə formasında olan hər iki medalın təsviri eynitiplidir. Döş medal-nişanın yaxadan asılmaq üçün əlavə hissəsi vardır. Medalların üz görünüşündə Azərbaycan parlamenti binasının yapma üsulu ilə təsviri qabarıq və yığcam formada verilmişdir. Binanın qabağa çıxan mərkəzi hissəsinin stalaktikli karnizinin hər iki küncündə Azərbaycan bayraqları dalğalanır. Arxa planda yarımdairə şəklində günəş şəfəqlərinin təsviri verilmişdir. Bu da parlamentin açılması ilə bağlı olaraq Azərbaycan Respublikasında yeni günəşin doğmasının rəmzidir. Günəş şəfəqlərindən yuxarıda, yapma üsulu ilə dairəvi formada «Qanuni əvvəl 7″ yazısı qabarıq və lakonik səpgidə həkk edilmişdir. Bu yazı 1945-ci ilə qədər Türkiyədə işlənən təqvimə əsasən dekabrın 7-nə uyğun gəlir. Həmin təqvimə uyğun olaraq parlament binasının təsvirinin alt hissəsində hicri təqvimi ilə «1337-ci sənə» yazısı verilmişdir ki, bu da 1918-ci ili göstərir. Medalın arxa hissəsinin qıraqları bütün dairə boyu yapma üsulu ilə işlənilmiş gül çələnglərindən ibarətdir. Aşağıda gül çələnglərinin budaqlarını bir-birinə bağlayan lentin üstündə kiçik səkkizguşəli ulduz verilmişdir. Bu ulduzdan başlayaraq «Azərbaycan müəssisi açılacaqdır» sözləri dairəvi şəkildə gül çələnglərinin daxilində yapma üsulu ilə gözəl xətlə həkk edilmişdir. İncə dairə içərisində isə Azərbaycan Respublikasının gerbi olan «aypara və səkkizguşəli ulduz»un təsviri yapma üsulu ilə qabarıq şəkildə verilmişdir. Tuncdan tökülmüş dairəvi xatirə medalının hazırlanma üsulu da eynidir. Fərq ancaq onun asılma yerinin olmamasıdır.

Uzun illərin gərgin axtarışlarından sonra tədqiqatçı Mövsüm Əliyev bu heykəltəraşlıq nümunələrinin eskiz və modellərinin, həmçinin milli gerbin müəllifinin ilk peşəkar Azərbaycan heykəltəraşı Zeynal Əlizadə olduğunu aşkara çıxarmışdır. Həqiqətən də dövlət gerbinin, orden və medalların hazırlanmasında ilk peşəkar heykəltəraşımız Zeynal Əlizadənin fəal iştirakı olmuşdur. O vaxt ən yaxşı layihə üçün hökumət mükafatı nəzərdə tutulubmuş. Lakin Azərbaycanın 1920-ci il aprelin 27-də Sovet Rusiyası tərəfindən işğal olunması nəticəsində milli dövlətçiliyin süqutu bu tədbirlərin başa çatdırılmasına imkan verməmişdir.

Mövsüm Əliyev yazır ki, o vaxtdan uzun illər keçməsinə baxmayaraq, Zeynal Əlizadənin hazırladığı medal-nişanın üz və arxa hissəsi estetik baxımdan hələ də müasirliyini qorumaqdadır. Bu nümunələr yüksək estetik zövqlə, qabarıq və yığcam həll olunduğuna görə sənətsevərlərin diqqətini bu gün də özünə cəlb etməkdədir. 1919-cu il oktyabrın 22-də buraxılmış ilk Azərbaycan poçt markaları eskizlərinin müəllifi də məhz Zeynal Əli-zadə olmuşdur.

Sovet hakimiyyətinin qızğın çağlarında Mövsüm Əliyev (o vaxtlar üçün kifayət qədər sensasiyalı hesab edilə bilən məqaləsində) yazırdı ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1920-ci ilin yanvar ayında Rusiyanın və Avropanın ali məktəblərində oxumaq üçün göndərdiyi azərbaycanlı gənclər içərisində Zeynal Əlizadə də var idi. O, İtaliyanın Peruca şəhərində — di Bella Arti Akademiyasının heykəltəraşlıq bölməsində ali təhsil almış yeganə azərbaycanlıdır.

Xaricə göndəriləcək tələbələri seçmək üçün Xalq Maarifi Nazirliyi yanında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (sədr), Əhməd bəy Pepinov, Qara bəy Qarabəyli, Mehdi bəy Hacınski və Abdulla bəy Əfəndizadədən ibarət çox nüfuzlu münsiflər heyəti yaradılmışdı. Münsiflər heyətinin diqqətlə seçdiyi tələbələrdən 10 nəfərinin İngiltərəyə, 23 nəfərinin İtaliyaya, 45 nəfərinin Fransaya, 9 nəfərinin Türkiyəyə göndərilməsi nəzərdə tutulurdu. Nəticədə Xalq Maarifi Nazirliyi tərəfindən xaricə göndərilən tələbələrdən 49 nəfərinə Almaniyanın, 27 nəfərinə Fransanın, 4 nəfərinə İtaliyanın, 1 nəfərinə İngiltərənin, 6 nəfərinə isə Türkiyənin müxtəlif ali məktəblərinə göndərilmələri barədə rəsmi sənəd verilmişdi. Qalan 13 nəfər isə Rusiyaya göndərilməli idi. Rusiyada vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar yaranmış şəraitə görə oraya tələbə göndərmək mümkün olmamışdı.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 30 oktyabr.- S.13.