Tiflisdə nəşr olunan Azərbaycan dilli qəzetlər

M.F.Axundov M.Ş.Vazehlə birlikdə ana dilində qəzet və kitablar çap etmək üçün mətbəə yaratmağa təşəbbüs etsələr də, alınmayıb

Mətbuat yarandığı çağdan bəri insanların həyata, dünyaya münasibətinin hərtərəfli ifadəsi olmağa çalışıb. Azərbaycan milli mətbuatının yaranması və formalaşması çoxlu çətinliklərdən keçərək çağımıza gəlib çatıb. Araşdırmaçı Müşfiq Borçalı Azərbaycan ziyalılarının milli mətbuat uğrunda mübarizəsini araşdırıb. «Əkinçi»nin çıxmasına qədərki dönəmi araşdıran M.Borçalı bu qənaətə gəlir ki, Güney Qafqaz Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra bölgəni idarə edən Qafqaz canişinliyi Tiflis şəhərində yerləşdirildiyindən, istər-istəməz burada yaşayan əhalinin yaşayış tərzinin nisbətən yaxşılaşdırılması, mədəniyyət və məişətinin inkişaf etdirilməsi üçün müəyyən işlər görülmüşdü: «Bu baxımdan XIX əsrin 20-ci illərində Zaqafqaziyanın inzibati-mədəni mərkəzi olan Tiflisdə rus dilində nəşr olunan ilk mətbuat orqanı — «Tiflisskiye vedomosti» (1828-1832) qəzeti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Nəinki Tiflisdə, eləcə də bütün Qafqazda rus dilində çıxan bu ilk qəzet mədəniyyət və mətbuat sahəsində böyük canlanma yaratmışdı. Qəzetdə həmin dövrdə baş verən hadisələr haqqında, eləcə də B.Marlinski, V.Qriqoryev, P.Sankovski, Q.Qordeyev, V.Suxorukov və başqalarının yazıları ilə yanaşı, həm də «Abbasabad mühasirəsinin təsviri», «Müasir tarix: Azərbaycan vilayətinin hərbi vəziyyəti haqqında», «Moskvalı dostuma məktub», «Qarabağ əyalətinə tarixi baxış», «Car və Balakən vilayətlərinə səyahət» və s. məqalələrdə Azərbaycan, Azərbaycan türklərinin məişəti, yaşayış tərzi və s. haqqında məlumatlar verilir, xalqımızın şifahi və yazılı ədəbiyyatları haqqında söhbət açılırdı. A.Bakıxanov qəzetdə tərcümə əsərləri ilə çıxış edirdi».

1828-ci ildə fəaliyyətə başlayan «Tiflisskiye vedomosti» qəzeti 1829-cu ildə gürcü, 1830-cu ildə fars və 1832-ci ilin yanvarından isə Azərbaycan (türk) dilində çıxmağa başlamışdı: «Qəzet azərbaycanca «Tiflis əxbarı» adı ilə çıxırdı və onu təkcə Güney Qafqazda deyil, İranda və Türkiyədə də oxuyurdular. Qəzetin redaktoru P.S.Sankovski idi. O, 1832-ci il oktyabrın 19-da vəfat etmiş və 1833-cü ilin əvvəllərində «Tiflis əxbarı» qapanmışdı. 1838-ci ildə Tiflisdə «Zakavkazskiy vestnik» adında rusca daha bir qəzet çıxmağa başlamış və az sonra 67 sayı həm də gürcü və Azərbaycan dillərində buraxılmışdı. «Qafqazın bu tərəfinin xəbəri» adlanan bu qəzet rəsmi dövlət məlumatlarını, fərmanlarını, qərar və qanunnamələri Azərbaycan dilində yayan bir orqan idi və 1846-cı ildə bağlanmışdı. XIX əsrin 40-cı illərində M.F.Axundov M.Ş.Vazehlə birlikdə Azərbaycan dilində qəzet və kitablar çap etmək üçün mətbəə yaratmağa təşəbbüs etsələr də, bu, müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnmişdi.

Ancaq bu təşəbbüs Azərbaycan maarifpərvərlərinə milli mətbuat yaratmaq uğrunda mübarizənin zəruriliyini hiss etdirmişdi. «Çap sözünün qüdrətinə inanan» M.F.Axundov Qafqazdakı bütün mətbuat orqanlarından maksimum istifadə etməyə çalışırdı. Onun «Kavkaz» (1846-1918) qəzeti ilə əlaqələri bu baxımdan daha diqqətə layiqdir. «Kavkaz» Azərbaycan ziyalılarının ən çox əməkdaşlıq etdikləri mətbuat orqanlarından biri idi. Böyük rus tənqidçisi V.Q.Belinskinin yüksək qiymətləndirdiyi bu qəzetin səhifələrində Xaqani, Nizami, Füzuli, Vaqif, Vidadi, M.Ş.Vazef, Q.Zakir, Aşıq Pəri və başqa Azərbaycan sənətkarlarının əsərlərindən nümunələr və onlar haqqında məqalələr dərc olunmuşdu. A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı və M.F.Axundovun ardınca M.Səfiyev, M.Şaxtantinski, S.Vəlibəyov, F.Köçərli, E.Sultanov, M.Ş.Mirzəyev, H.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə və başqa görkəmli yazıçı, jurnalist və publisistlərimizi də müxtəlif ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi məsələlərlə bağlı «Kavkaz» qəzetinin səhifələrində dönə-dönə çıxış etmişdilər. Ancaq bütün bunlarla yanaşı qeyd etməliyik ki, «Tiflis əxbarı», «Qafqazın bu tərəfinin xəbəri», rusdilli «Kavkaz» qəzeti ilə Azərbaycan mətbuatı yaranmadı. Bunlar ancaq onun rüşeymi oldu. Eyni zamanda bu orqanlar Həsənbəy Zərdabinin təşəbbüsü ilə yaranan milli Azərbaycan mətbuatının açılmaqda olan sübhünü xəbər verirdi».

1868-ci ildə qəzet çıxarmaq fikrinə düşən H.Zərdabi düz 7 il sonra 1875-ci ildə qəzetin nəşrinə icazə ala bildi: «Bu xəbər bütün azərbaycanlılar tərəfindən rəğbətlə qarşılandı və 1875-ci il iyunun 22-də «Əkinçi» qəzetinin birinci nömrəsinin çıxması ilə Azərbaycan milli dövri mətbuatının özülü qoyuldu. «Əkinçi» qəzeti öz səhifələrində o zamankı siyasi, iqtisadi, ictimai, ədəbi məsələlərə dair bir sıra mühüm problemlər irəli sürür, qabaqcıl, mütərəqqi ideyalar təbliğ edirdi. Elə bunun nəticəsidir ki, qəzetdə qaldırılan məsələlər çar hökumətinin xoşuna gəlmədiyi üçün mürtəce və mühafizəkar qüvvələrlə əlbir hərəkət edən çar hökuməti ilk Azərbaycan qəzetinin nəşrini dayandırdı. Ancaq bu qadağa Azərbaycan ziyalılarının səsini boğa bilmədi. Onların bir çoxu Tiflisə üz tutmağa məcbur oldu. Çünki XIX əsrin 20-ci illərindən sonra Tiflis şəhəri Güney Qafqazda yaşayan bütün xalqlar kimi azərbaycanlıların da mədəni mərkəzinə çevrilmişdi. Tiflisdə yaşayıb-yaradan vətənpərvər ziyalılarımızın fəaliyyəti nəticəsində burada bir sıra milli-mədəni tədbirlər həyata keçirilmiş, 1847-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan dilli ilk rəsmi dövlət məktəbi, 1872-ci ildə Azərbaycan dram teatrı, klublar və s. açılmış, qəzet, jurnal və kitabların nəşr olunmasına icazə alınması üçün aparılan mübarizə gündən-günə genişlənmişdi. Və nəhayət, 1879-cu ildə Hacı Səid Ünsizadənin redaktorluğu ilə «Ziya» qəzetinin ilk sayı Tiflisdə işıq üzü görmüşdü. «Ziya» (1879-1880) qəzeti 76 nömrə çıxdıqdan sonra «Ziyayi-Qafqaziyyə» (1880-1884) adı ilə öz fəaliyyətini davam etdirmişdi. Cəmi 183 nömrəsi işıq üzü görmüş «Ziya» və «Ziyayi-Qafqaziyyə» qəzetləri öz fəaliyyətlərində bir çox vacib məsələləri «Əkinçi» qəzetindəki kimi kəskin şəkildə qoyur, mütərəqqi fikirli müəlliflərin məqalələrinə üstünlük verirdi. Qəzetin səhifələrində ilk gündən başlayaraq ruhanilər və ruhani fikirli ziyalıların böyük fəallığı nəzərə çarpırdı. Daha doğrusu, «Ziya» və «Ziyayi-Qafqaziyyə» qəzetlərinin özləri ruhanilərin qarşısına qoyduqları vəzifələri yerinə yetirməkdə nümunə olmağa çalışırdılar. Səid Ünsizadənin qardaşı Cəlal Ünsizadə isə 1883-cü ildə Tiflisdə «Kəşkül» adlı jurnal nəşr etməyə başlamış və 11 nömrə buraxdıqdan sonra jurnalı qəzetə çevirmiş və 1891-ci ilədək 123 nömrə çapdan buraxmışdı».

«Kəşkül» (1883-1891) öz istiqaməti etibarilə «Ziya»dan seçilirdi. Onun ictimai və ədəbi proqramı geniş idi: «Burada «Əkinçi»dən fərqli olaraq siyasi məsələlərə də yer verilirdi. C.Ünsizadə redaksiya ətrafına Ukrayna yazıçısı N.Kulak, o zaman Tiflisdə çıxan «Yuridiçeskoye obozreniye» məcmuəsinin müdiri və redaktoru Stepanov, Tiflisin baş həkimi Babud, maarif məclisinin sabiq müdiri Pulseladze, Qori Seminariyasının baş müəllimi Çernyayevski, məşhur gürcü ədibi Eristavi və başqa qabaqcıl ziyalıları toplaya bilmişdi. «Kəşkül»ün səhifələrində H.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, F.Köçərli, S.M.Qənizadə, R.Axundov, S.Vəlibəyev, G.Gəngərli kimi dövrün qabaqcıl ədib, şair və ziyalılarının əsərləri daha çox çap olunurdu. «Kəşkül»ün ümumi ədəbi istiqaməti demokratik xarakter daşıyırdı. Realizm burada dövrün hakim yaradıcılıq metodu kimi müdafiə olunurdu. Qəzetin əsas təbliğ etdiyi simalar M.F.Axundov və S.Ə.Şirvani idi».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 31 oktyabr.- S.14.