15
sentyabr-Bakının qurtuluşu günü
Fətəli xan Xoyski Qafqaz
İslam Türk Ordusu komandanı Nuru Paşaya teleqramında
yazmışdı: «Millət Sizə minnətdardır»
I Yazı
1918-ci
il 15 sentyabr-Bakının erməni-rus terror dəstələrindən
qurtuluşu günüdür. Həmin tarixdən 94 il
keçir.
XIX əsrin
əvvəllərindən başlayaraq erməniləri dəstəkləyən
Rusiya imperiyası onların dövlət yaratmaq
arzularının həyata keçirmələrinə
yaxından kömək edirdi. Birinci dünya müharibəsinin
qızğın vaxtında rus çarı II Nikolay Fransa səfiri
ilə söhbətində ermənilərə «ən azı
muxtariyyət verəcəyini» bildirib və öz vədinə
sadiq çıxaraq, 1917-ci il yanvarın 11-də Türk Ermənistanı
haqqında dekret imzalayıb. 1917-ci il oktyabr çevrilişindən
sonra Rusiyada hakimiyyəti ələ keçirmiş
bolşeviklər rus çarı II Nikolayın əksər qərarlarını
tanımasalar da onun «Türk Ermənistanı haqqında»
dekretini 1917-ci il dekabrın 27-də tanıdılar. 1917-ci il
dekabr ayının 16-da Lenin Stepan Şaumyanı Qafqazın
fövqəladə komissarı təyin etdi. O, Bakıda
bolşevik hərəkatına rəhbərlik etməyə və
bununla bərabər Azərbaycanda yerli türk-müsəlman əhalisinə
hər hansı muxtariyyata nail olmağa yol verməmək və
nəticədə «Türk Ermənistanı dekreti»ni həyata
keçirmək kimi tarixi vəzifəsini yerinə yetirmək
üçün göndərilmişdi. 1918-ci ilin martında
Brest-Litovsk sazişindən sonra bolşevik Rusiyasının
Qarsı, Batumu və Ərdəhanı Türkiyə
torpaqları olaraq qəbul etmələri bu dekretin tətbiq
olunduğu ərazini dəyişdi. Türkiyə 1918-ci ilin
mart-aprel aylarında Ərdəhan, Qars və Batum torpaqları
üzərində öz siyasi dövlət quruluşunu bərpa
etdi.
xxx
Anadoludan
rüsvayçılıqla qovulmuş rus ordusu tərkibində
türklərə qarşı döyüşən erməni
hərbi birləşmələri Cənubi Qafqazın qədim
türk-müsəlman əhalisi yaşayan İrəvan,
Naxçıvan və Qarabağ torpaqlarında ərazi iddiaları
irəli sürərək qətliamlara başladılar.
Bununla bərabər, bolşevik Rusiyasına arxalanan və
Moskvada güclü dəstəyi olan ermənilər Bakı
quberniyasını Azərbaycandan və xüsusilə
dünya neft istehsalının mərkəzi olan Bakı şəhəri
və onun neft istehsal edən bölgələrini Azərbaycandan
ayırmaq və erməniləşdirilmiş müstəqil
bir vilayət şəklində Rusiya tərkibinə daxil etmək
barədə planları vardı. Bolşeviklərin ermənilərlə
birgə siyasəti hələ Şaumyanın rəhbərliyi
altında təşkil olunmuş Bakı kommunası
dövründən üç vəzifədən ibarət
idi: 1) Bakının milliyyətcə türk-müsəlman əhalisini
qırıb azaltmaq və didərgin salmaq yolu ilə yox etmək;
2) Bakını faktiki və hüquqi olaraq Azərbaycandan
ayırmaq; 3) Bakını erməniləşdirmək.
Rusiyanı
Cənubi Qafqaz siyasətinin iflasa uğrayacağı ilə
qorxudan Şaumyan deyirdi ki, Bakı Azərbaycanın
paytaxtı elan olunsa, «Cənubi Qafqaz Rusiya üçün
itirilmiş olar». Şaumyanın qəddarlığı və
erməni xəstəliyinə tutulduğu ondan
görünürdü ki, o, «ancaq sovet hakimiyyətini qəbul
edən müsəlmanların təhlükəsizliyini təmin
edə biləcəyini bəyanlayırdı». Bakı
kommunasının daxili işlər komissarı A.Caparidze
öz vəzifə borcunu yerinə yetirmək əvəzinə
söyləyirdi: «Əgər müsəlmanların mənə
inandığına əmin olsaydım onlara yardım edərdim».
Şaumyan məqsədini gizlətməyərək deyirdi ki,
biz 1918-ci ildə düşünülmüş şəkildə
milli qırğına getdik, «əgər Müsavat qalib gəlsəydi,
Bakı Azərbaycanın paytaxtı elan olunacaqdı».
1918-ci
ildə bolşevik Rusiyasının xarici işlər
komissarı Q.V.Çeçerin rəsmi toplantıların
birində «Bakı qəzasının həmişəlik
olaraq Rusiyada qaldığı»nı bəyanladı. Bu, Azərbaycanın
Xəzər dənizi sahillərindən tamamilə məhrum
olması demək idi.
xxx
Siyasi
vəziyyətin ağırlığını başa
düşən Gəncə şəhərində yerləşmiş
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Şurasının sədri
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və xarici işlər
naziri Hacıniski 1918-ci il iyunun 4-də Osmanlı imperiyası
ilə dostluq müqaviləsi imzaladılar. Bu müqavilə
Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq aləmdə təsdiq
olunması və Azərbaycan türk millətinin müstəqilliyinin
ərazi bütövlüyünün qorunub
saxlanılmasında zəruri addım idi. 1918-ci il iyun
ayının 11-də Gəncə şəhərində erməni
silahlı dəstələrinin tərki-silah edilməsilə
başlanan hərbi əməliyyat, həmin ildə sentyabr
ayının 15-də Bakı şəhərinin azad edilməsilə
başa çatdı.
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurasının sədri
Fətəli xan Xoyski 1918-ci il sentyabrın 15-də
Bakının azad olunması münasibətilə Qafqaz
İslam Türk Ordusu komandanı Nuru Paşaya teleqramında
yazmışdı: «Millət Sizə minnətdardır».
xxx
1918-ci
ilin mayında öz azadlığına qovuşmuş Cənubi
Qafqazın türk-müsəlman əhalisi və yeni
yaranmış Azərbaycan hökuməti mübahisəli sərhəd
məsələlərini siyasi yolla həll etməyə
çalışırdı. 1918-ci ilin mayında
keçirilmiş Batum konfransının nəticəsi kimi
üç yeni yaranmış respublikalar arasında müqavilə
imzalandı. 1918-ci il mayın 29-da tarixən Azərbaycanın
ərazisi olmuş İrəvan şəhəri paytaxt olmaqla
10 min kv. km. ərazi yeni yaradılan Ararat (Ermənistan)
respublikasının ərazisi kimi müəyyənləşdirildi.
Lakin Azərbaycanın bu xeyirxah addımı erməniləri
daha da şirnikləndirdi. Onlar bədnam «Böyük Ermənistan»
ideyasını reallaşdırmaq üçün əlverişli
məqam olduğunu sanaraq Azərbaycana qarşı daha
geniş ərazi iddiaları irəli sürdülər. Tarixən
Azərbaycan torpaqları olan Qarabağ, Naxçıvan və
Zəngəzur ərazilərinə iddia edən erməni
daşnakları, eyni zamanda bu torpaqlarda etnik təmizləmə
siyasətini həyata keçirməyə başladılar. Zəngəzur,
Naxçıvan və Qarabağda yaşayan dinc əhali
Andronik, Dro, Ncdenin quldur dəstələrinin məqsədyönlü
soyqırımına məruz qaldılar. 1918-1920-ci illərdə
yeni yaradılmış Ararat respublikası ərazisində
etnik təmizləmə nəticəsində 575 min
türk-müsəlman yaşamışdısa, 1922-ci ildə
onların sayı azalaraq 10 min nəfərə endi.
Qarabağın
dağlıq hissəsində kök salmış erməni
daşnaqları 1918-ci ilin iyul və sentyabr aylarında
keçirdikləri qurultayda bu mahalın müstəqilliyini
elan etdilər. Zəngəzurun bir hissəsində möhkəmlənən
Andronik burada «paytaxtı Gorus olmaqla» erməni qubernatorluğu təşkil
etdi.
Sonradan
«paytaxtı Şuşa olacaq», «kiçik Ermənistan» dövlətini
yaratmağa çalışdı. Azərbaycan ərazisinə
torpaq iddialarına və orada yaşayan yerli türk-müsəlman
əhalisinə qarşı erməni-daşnaklarının təcavüzünün
qarşısını almaq üçün Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası 1919-cu il 15 yanvar
tarixli iclasında Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl
qəzaları üzrə general-qubernatorluq
yaradılmasını qərara aldı. Müvəqqəti
olaraq yaradılmış general-qubernatorluğa fövqəladə
səlahiyyətlər verildi. Xosrov bəy Sultanov Qarabağ
general-qubernatoru vəzifəsinə təsdiq olundu. Azərbaycan
hökuməti Nazirlər Şurasının 1919-cu il 28 fevral
tarixli qərarı ilə Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəz
və Vedibasar bölgələrinin müvəqqəti
general-qubernatorluğu təşkil olundu.
Bəhram
xan Naxçıvanski general-qubarnator, Kərim xan İrəvanski
və Hacı Mehti Bağırov isə onun köməkçiləri
təyin olundular.
xxx
Qarabağda
olan daşnak erməni terror təşkilatları müvəqqəti
siyasi dövr üçün yaradılmış Qarabağ
general-qubernatorluğuna etiraz olaraq 1919-cu il aprel ayında
keçirdikləri beşinci qurultayında Azərbaycana
qarşı münasibətlərini müzakirə edib,
daşnak ünsürlərinin təzyiqi altında Azərbaycan
hökumətilə əlaqəsi olan hər hansı bir
dövlət idarəçiliyini qəbul etməyəcəkləri
barədə qərar verdilər.
Erməni
daşnaklarının Azərbaycanın ərazisinə qarşı
olan iddiaları hərbi təcavüzə çevrilirdi. Erməni
təcavüzünün qarşısını almağa
gücü çatmayan Azərbaycan kəndlərinin əhalisi
yurdlarını tərk etməyə məcbur olurdular. 1919-cu
ilin oktyabr ayında ermənilər Zəngəzurun 110
böyük türk-müsəlman kəndini yandırdılar.
Bu kəndlərin sakinlərini qırmış,
qaçqın düşmüş 60 minə yaxın əhali
Qarabağa pənah gətirdilər. Ermənilər Dilicandan 7
min, İrəvan quberniyasının Yeni Bəyazid qəzasından
Zəngəzura xeylı silahlı qüvvə gətirdilər.
Qarabağı ələ keçirmək üçün
çoxsaylı erməni silahlı dəstələri yola
düşdü. 1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə
imzalanmış sülh sazişinə görə Azərbaycan
və Ermənistan hökumətləri öz
qoşunlarını Zəngəzurdan geri çəkməli
idilər. Azərbaycan hökuməti müqaviləyə əsasən
öz hərbi qüvvələrini Zəngəzurdan çıxarsa
da, Ermənistan öz hərbi qüvvələrini nəinki
geri çəkmədi, əksinə daha da gücləndirdi.
Sülh sazişi imzaladıqdan təxminən iki ay müddətdə
Zəngəzurun daha 40 kəndi talan edilib sakinləri qətlə
yetirildi.
Sovet
Rusiyası Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinə qarşı
fitnəkar bir siyasət apardı. Rusiya ermənilərin torpaq
iddialarını daha da qızışdırmaqla onları Zəngəzur
və Qarabağda Azərbaycan dövlətinə qarşı
müharibəyə təhrik edirdi. Nəticədə Azərbaycan
ordusunun böyük bir hissəsi erməni hərbi hissələrinə
qarşı Qarabağ və Zəngəzurda döyüşlərə
cəlb olunurdu. Azərbaycan ordusu 1920-ci il aprelin sonunadək
ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaqla
öz vəzifə borcunu şərəflə yerinə
yetirdi.
xxx
XX əsrin
əvvəllərində Anadoludan yaraqlanıb-yasaqlanıb
Qafqazlardan aşaraq özünü Turan elinə
çatdıran və bu eli yağılardan, gavurlardan xilas
edib özlərinə «əbədi vətən» seçənlərin
başında dayanırdı Huru Paşa. XIX əsrin sonu, XX əsrin
əvvəllərində dünyanın bir çox ölkəsində,
o cümlədən Türkiyədə cərəyan edən
çox mürəkkəb siyasi hadisələr 1914-cü ildə
Birinci dünya müharibəsinin başlanmasına, eyni zamanda
xalqların milli azadlıq hərəkatının
inkişafına səbəb oldu. Həm Anadolu Türkiyəsində,
həm də Azərbaycanda çətin siyasi vəziyyət,
bir-birini əvəz edən tarixi hadisələr, müharibələr,
ağır iqtisadi durum hər iki qardaş xalqı çətin
vəziyyətdə qoysa da, onları mənəvi cəhətdən
sarsıda, aralarındakı bağlılığı
qıra bilmədi. Azərbaycan isə erməni
daşnaklarının cinayət poliqonuna çevrildi, 1918-ci
il martın 31-də paytaxt Bakıda soyqırımı hadisəsi
törədildi. Bu arada Osmanlı Türkiyəsi ağır vəziyyətdə
olsa da, qardaş Azərbaycana yardım əlini uzatmağı
düşünürdü. Türkiyənin hərbi naziri Ənvər
Paşa qardaşı Nuru Paşanı Qafqaz İslam Ordusunun
komandanlığına təyin etdi.
Eyni
zamanda Nuru Paşaya general-leytenant hərbi rütbəsi
verildi, Sultan Mehmedin Qafqaz məsələləri üzrə
yavəri elan olundu. Türkiyənin hərbi nazirinin verdiyi əmr
və qərarlara uyğun olaraq general-leytenant Nuru Paşa
1918-ci il fevral ayının sonunda Mosula gəlir, oradan da
özü ilə bərabər 20-dən artıq yüksək
çinli zabit, 300 hərbçi götürərək Təbriz
yolu ilə Zəngəzura yetişir. Lakin Türkiyədən
gələn əsgər heyəti və hərbi sursat Batum
yolu ilə Azərbaycana yetişə bilmir. Çünki bu hərbi
yardım Bakıda bolşeviklərlə gizli
danışıqlar aparan gürcü və alman hərbi
qüvvələrinin maraqlarına uyğun deyildi. Azərbaycanın
istiqlal savaşına yardım etməyi göz önünə
almış türk qoşunları alternativ yoldan yararlanaraq hərbi
sursat və əsgəri heyəti Qarsdan quru yolla Ermənistana,
oradan da Dilican vasitəsilə Qazaxa keçirib Ağstafaya gəlirlər.
Arzu Şirinova
Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 14
sentyabr.- S.10