İlk qadın xanəndələrimiz

Azərbaycan şifahi professional musiqinin təzahürü olan muğam müxtəlif aspektlərdən öyrənilsə də, bu son dərəcə mürəkkəb bədii hadisənin quruluşu, ifaçılıq ənənələri, fəlsəfi-estetik məzmunu, analoji janrlarla oxşar və fərqli cəhətləri hələ də kifayət qədər araşdırılmamışdır. Son dövrdə muğamın yalnız bir sənət nümunəsi kimi deyil, həm də xalqın mənəvi dünyasının, demək olar ki, bütün sahələrinə sirayət edən təfəkkür tərzi kimi tədqiqi yuxarıda sadaladığımız problemlərin aktuallığını daha da gücləndirir.

Digər tərəfdən, məlum olduğu kimi, 2003-cü ildə muğam YUNESKO-nun şifahi və qeyri-maddi irsə dair xüsusi komitəsi tərəfindən «Bəşəriyyətin şah əsəri» elan edilmişdir. Azərbaycan mədəniyyəti üçün son dərəcə böyük önəm daşıyan bu qərarın qəbul edilməsilə əlaqədar muğamın qorunması və inkişafına xidmət edən geniş məzmunlu fəaliyyət planı tərtib edilmişdir. Səciyyəvidir ki, bu «meqa-layihənin» əsas müddəalarından biri muğamın tarxi və nəzəriyyəsinə dair tədqiqat işlərinin fəallaşmasını, onun müasir metodoloji əsaslarla öyrənilməsini nəzərdə tutur.

Azərbaycan muğam ifaçılığının tədqiqilə bağlı olan problemlər arasında xüsusilə qadın xanəndələrinin yaradıcılığının əhəmiyyətini vurğulamaq olduqca vacib və önəmlidir. Bu bir danılmaz həqiqətdir ki, XX əsrdə Azərbaycan muğamının çiçəklənməsində, onun rəngarəng bədii axınlar şəklində fəaliyyət göstərməsində qadın xanəndələrinin önəmli rolu olmuşdur. Onların yaradıcılığı, ifaçılıq dəst-xətlərinin özəllikləri ayrı-ayrı publisistik, populyar səciyyə daşıyan yazılarda işıqlandırılsa da qadın xanəndələrimizin milli musiqi mədəniyyətimizdə oynadığı tarixi rol vahid proses kimi bu vaxta qədər tədqiq olunmamışdır. Əsrlərdən bəri Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında yaradıcı qadınların əvəzedilməz rolu olmuşdur. XX əsr Azərbaycan qadın ifaçılığının inkişafında tamamilə yeni bir səhifə açmışdır. Keçən əsrin başlanğıcında Azərbaycanın ictimai-sosial, mədəni-ideoloji sahələrində baş verən əsaslı dəyişikliklər, təbii ki, ənənəvi ifaçılığın inkişafına da önəmli təsir göstərmişdir. Xalq musiqi ifaçılığının keyfiyyətcə yeni xüsusiyyətlər əldə edilməsi prosesinə təsir göstərən amillər arasında biz ilk növbədə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan təşəkkül tapmış opera sənətini qeyd etməliyik. Şərq və Qərb musiqi təfəkkürlərinin bədii sintezinin ilk təzahürü olan muğam operalarında Üzeyir Hacıbəyov yaradıcılığının tədqiqatçısı V.Vinoqradovun fikrincə, «məhz xalq yaradıcılığı nəinki əsərin süjetini, həm də onun səhnə həllinin formalarını təyin edirdi». Məlum olduğu kimi, muğam operalarında klassik operanın ənənəvi formalarını əvəz edən improvizə səciyyəli epizodlar mövcuddur. Ü.Hacıbəyovun qeyd etdiyi kimi, «Mügənnilərin oxuduqdarı muğam ladında mətndən kənara çıxmamaqla improvizasiya ilə məşğul olmalarına tam ixtiyar verilirdi. Hər bir muğamın olduqca çox improvizasiya variantı vardır, ona görə də hər bir müğənni «Leyli və Məcnun»dan ariyaları öz bildiyi kimi oxuyurdu».

Muğam operaları son dərəcə unikal bədii hadisədir. Özünəməxsus dramaturgiyaya, orijinal bədii ifadə vasitələri sisteminə malik olan muğam operaları, heç şübhəsiz, ənənəvi muğam ifaçılığının çiçəklənməsinə də bir təkan vermişdir.

Muğam operalarının təşəkkül dövrünü işıqlandırarkən, qadın rollarının ilk ifçıları haqqında da məlumat vermək lazımdır. Azərbaycan səhnəsində (yalnız opera səhnəsi nəzərdə tutulmur) qadın rollarını ifa etmiş aktyorlardan Muxtar Məmmədov, Əhməd Ağdamski, Yunis Nərimanov, Cəlil Bağdadbəyov, Əliqulu Qəmküsar, İsgəndər Babayev, Şeyda bəy Xəlilbəyov, M.Kazımovski, Hüseynağa Hacıbababəyov, Ələkbər Süheyli və b. göstərmək olar. Milli opera sənətimizin mürəkkəb təşəkkül dövrünü səciyyələndirən Üzeyir bəy Hacıbəyov sonralar yazırdı ki, «qadın rollarında da kişilər çıxış edirdi, çünki Azərbaycanda qadın nəinki tamaşaçılar qarşısında çıxmağa, hətta xəlvət küçələrdə çadrasını açmağa belə cəsarət etmirdi».

Keçən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq opera səhnəsində ilk azərbaycanlı qadınlar çıxış etməyə başladı. Fikrimizcə, məhz göstərilən faktı Azərbaycanda qadın xanəndəlik sənətinə təkan vermiş bir amil kimi təfsir etmək olar. Bu səbəbdən də Azərbaycan muğam operalarında iştirak emiş ilk qadın müğənnilərin yaradıcılıq yoluna nəzər salmaq məqsədəuyğun olardı. Sürəyya Qacar (1910 — 2001) Azərbaycan muğam operalarında və musiqili komediyalarda iştirak etmiş ilk qadın müğənnilərimizdəndir. Gözəl messo-soprano səsinə malik olan Sürəyyya Qacarın ifaçılıq sənəti üçün incə zövq, parlaq artistizm, yüksək səhnə mədəniyyəti xas idi. 1927-39-cu illər ərzində Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının solisti olmuş Sürəyya Qacar Leyli, Əsli, Gülnaz, Asya (Üzeyir Hacıbəyovun «Leyli və Məcnun», «Əsli və Kərəm», «O olmasın, bu olsun», «Arşın mal alan» əsərlərində), Şahsənəm (Zülfüqar Hacıbəyovun «Aşıq Qərib» operasında) partiyalarında çıxış etmişdir. Keçmiş SSRİ-nin bir çox şəhərlərində, İranda qastrolllarda olmuş Sürəyya Qacar Azərbaycan musiqisinin təbliği sahəsində də az iş görməmişdir. Səciyyəvidir ki, Sürəyya Qacarın repertuarına opera ariyaları, bəstəkar mahnıları ilə yanaşı, Azərbaycan xalq mahnıları və muğamlar da daxil idi.

Azərbaycan qadın xanəndələri arasında öz dəsti xəttilə seçilən müğənnilərdən biri də Cahan Talışınskaya (1909 — 1967) olmuşdur. Muğam sənətinin araşdırıcılarının fikrincə, məlahətli səsə, nadir improvizə qabiliyyətinə, gözəl aktyorluq istedadına malik olan Cahani Talışinskaya muğamları ifa edərkən də «lirik qəhrəmanın əhval — ruhiyyəsi ilə yaşayırdı». C.Talışinskaya da öz taleyini musiqili teatr ilə bağlamışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi böyük aktyorluq istedadına malik olan Cahan xanım Tiflis Azərbaycan teatrının, Azərbaycan musiqili komediya teatrının səhnələrində unudulmaz obrazlar yaratmışdır. Bu yaddaqalan obrazlar qalereyasında biz xüsusilə Telli, Sənəm («Arşın mal alan», «O olmasın bu olsun», Ü.Hacıbəyov), Nargilə («Gözün aydın» F.Əmirov), Lalə («Durna», S.Rüstəmov) rollarını qeyd etmək istərdik. Cahan xanım Talışınskaya «Leyli və Məcnun (Leyli), «Əsli və Kərəm», (Əsli) «Aşıq Qərib» (Şahsənəm) kimi muğam operalarında da parlaq obrazlar yaratmışdır. Şübhəsiz ki, C.Talışinskaya Azərbaycan musiqi tarixinə yalnız opera müğənnisi kimi deyil, həm də bir xanəndə kimi daxil olmuşdur. Son dərəcə məlahətli tembrli səsə malik olan Cahan xanım muğamsevərlərin yaddaşında «Qatar», «Segah», «Bayatı — Şiraz» muğamlarının və «Qarabağ şikəstəsi»nin mahir ifaçısı kimi qalmışdır. Cabbar Qaryağdıoğlu, Seyid Şuşinskinin ifaçılıq ənənələrini davam etdirən Cahan xanım Talışinskaya daim axtarışda olan, Azərbaycanın ucqar rayonlarından autentik musiqimizin itib-batmaqda olan nümunələrini öyrənən və sonralar onları öz yaradıcılıq təxəyyülündən keçirərək, yenidən xalqa qaytaran yaradıcı qadın xanəndələrimizdəndir.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 15-17 sentyabr.- S.13.