Milli Musiqi Günü

Musiqinin elə bir janrı olmayıb ki, Üzeyir Hacıbəyli həmin janrda əsər yazmasın

Sentyabrın 18-i Milli Musiqi Günü kimi qeyd olunur. Bu, həmin gündür ki, Üzeyir Hacıbəylinin anadan olub. Azərbaycan professional musiqisinin yaradıcısı Üzeyir Hacıbəylinin gördüyü işlər son dərəcə heyrətamizdir. XX yüzil bir çox xalqların «ölüm-dirim» dövrü oldu. Təbiidir ki, xalq — gerçəkliyi ötmək hadisəsidir, o, yalnız insaniliyin, xəlqiliyin mahiyyətinə uyğun yaşayanda əbədi var olur.

Keçən yüzilin başlanğıcında Azərbaycan aydınlarının millətin qayğılarına yönəlik fədakarlıq, özündənkeçmə səviyyəsində çabaları daha da artdı. Özülü Həsən bəy Zərdabidən başlayan milli mətbuatımızın artıq XX yüzülin başlanğıcında Mirzə Cəlil, Sabir, Ömər Faiq Nemanzadə, Əli bəy Hüseynzadə və başqa fədailəri vardı. Bu dönəmdə yaradıcılığa jurnalistika ilə başlayan Üzeyir Hacıbəyli həm də peşəkar bəstəkarlıqla da məşğul oldu: 22 yaşında «Leyli və Məcnun» kimi operanı ortaya qoydu. Düzdür, bu əsər onun sonrakı əsərləri ilə qarşılaşdırmada möhtəşəm deyil, ancaq bütün hallarda milli operamızın başlanğıcıdır.

Üzeyir Hacıbəylinin bütün həyatı faciəviliklərlə doludur. Düşünmək olar ki, sovet imperiyasının qılıncının kəshakəs çağında yaşamaq və yaratmaq onun üçün necə dözülməz olub.

XX yüzilin başlanğıcından hərtərəfli gərgin yaradıcılığının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması dövründə daha da artması, Cümhuriyyət zamanı ictimai-siyasi fəaliyyətin zənginliyi, Azərbaycan Sovet imperiyasına qatılandan sonra ömrünün büsbütün musiqiyə və sovet quruluşunun tələbi yönündə ictimai-pedaqoji fəaliyyətə həsr olunması Üzeyir bəyin nələr çəkdiyini aydınca göstərir. Üzeyir bəy 1920-ci ildən sonra siyasi fəaliyyətdən ayrıldı, demək olar, ömrünü büsbütün musiqiyə həsr etdi. O, anlayırdı ki, Azərbaycanda imperiyanın ömrü uzun çəkəcək. Düzdür, onunla birlikdə yeni dönəmə Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq də ayaq basdılar. Ancaq Sovetlər üçün hətta möhtəşəm milli musiqinin varlığı belə ədəbiyyat qədər təhlükəli deyildi. Bu üzdən də 1930-cu illərin repressiyası daha çox ədəbiyyat adamlarını apardı. 1937-ci ilə kimi artıq Üzeyir bəy özünü «Sovet bəstəkarı» kimi təsdiq edə bildi. Bu, onun sağ qalıb professional milli musiqimizin yeni-yeni örnəklərini yaratması üçün çox gərəkli idi. Görünür, quruluş da Üzeyir bəyin sağ qalmasında maraqlı idi: şeirdə Səməd Vurğunu, musiqidə də Üzeyir bəyi saxladı, çoxlarını isə yox etdi.

Azərbaycan professional musiqisinin yaradıcısı Üzeyir Hacıbəylinin gördüyü işlər son dərəcə heyrətamizdir. Onun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin möhtəşəm himnini yazması, o dövrdə Cümhuriyyətin varlığı üçün olduqca gərəkli işlər görməsi ardıcıl millətimiz üçün fədakar yaşamasından soraq verir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət himni son dərəcə möhtəşəmdir: bu gün o, Azərbaycan Respublikasının dövlət himnidir. Bu himnin sözlərində müəyyən uyarsızlıqlar olsa da, musiqisinin dahiyanə olması danılmazdır: «Himnin əvvəlinin fəlsəfi mənası haray, ortası ümid, sonu isə inamdır» (Asif Ata). Habelə onun yaradıcılığında «Sənsiz», «Sevgili canan» romansları ayrıca hadisədir, «Koroğlu» operası isə zirvə təşkil edir. «Koroğlu» operasındakı «Üvertüra» mahiyyətcə qədimdən gələn səsdir. Gərək insan xəlqi mahiyyəti görsün ki, möhtəşəm əsər yaratsın.

Jurnalist, publisist, dramaturq, pedaqoq, sənətşünas, ən başlıcası isə bəstəkar, fədakar insan… Həyat hadisələrini, insan münasibətlərini dərindən öyrənən, bilən, milli duyğudan bir an da olsun ayrılmayan, neçə-neçə yaradıcı gəncə təsəvvürəgəlməz dərəcədə insani qayğı göstərmək, ömrün bu sayaq qayğılarla dolması Üzeyir bəyin fədakarlığının danılmaz örnəkləridir. O, gerçəkdən fədai idi. Xoşbəxtlikdən Üzeyir bəyin yaratdığı milli özül güclü oldu. Çünki özü həmin özülə bağlı idi, bir an da ondan ayrılmadı.

Üzeyir Hacıbəylinin gördüyü işlərin qətiyyən inkar edilməməsi şərtilə indi də yeni şəxslərin meydana çıxmasına, sənət zirvələrinin yaranmasına böyük gərək duyulur. Acınacaqlı haldır ki, bu gün belə zirvələrin yox, olanların, yaradılanların kor-koruna təkrarçılığının, daha çox isə yamsılandığının şahidi oluruq. Məsələn, məşhur «O olmasın, bu olsun», «Arşın mal alan» kimi əsərlər çağdaşlaşdırılır, obrazlar bugünkü tamaşaçının, gənc nəslin gözündə cılızlaşdırılır. Belə şoular xalqın sabahkı yaradıcılıq üfüqlərini daraldır. Böyük mənada yeni yaradıcılar meydana çıxmalıdır. Deməli, Üzeyir bəyin özülünü qoyduğu Azərbaycan peşəkar musiqisinin bundan sonra da həmin milli ruh üstə yüksəlişi gərəkdir. Böyük sənətkarlar yenə də özünəməxsus şəkildə fərdiliklərini yaratmalı və yaddaşlarda dərin iz qoymalıdırlar. Üzeyir bəyin başlıca böyüklüyü, özəlliyi ondadır ki, onun şəxsiyyəti haqqında hamı uca, ləyaqətli düşüncədədir. Bunu isə o, öz fədakar ömrü ilə yarada bilib. Onun zamandan üstünlüyü bununla bağlıdır. Dahilərin hamısı isə belə olmur…

Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktoru, tanınmış araşdırmaçı, ədəbiyyatşünas Maarif Teymur deyir: «70 illik Sovet imperiyasının ideoloji mübarizəsinin nəticəsində Ceyhun Hacıbəyli kimi şəxsiyyətlərin əməlləri barədə bilgilər almaq yasaq olunmuşdu. Çünki bu şəxslər sovet ideologiyasını qətiyyən qəbul etmir, gec-tez onun süqut edəcəyinə inanırdılar».

1908-ci ildə Bakıda «Leyli və Məcnun» operası səhnələşdirildi. Üzeyir bəy yazırdı ki, o dövrdə Azərbaycanda mədəniyyət axtarmaq minlərlə buğdanın içində

darını axtarıb tapmaq kimi çətin bir məsələ idi. Məhz xalqı düşdüyü durumdan qurtarmaq üçün fədakar insanlar meydana çıxdı. Məhz bu çabalar Üzeyir bəyin «Leyli və Məcnun» operası ilə müəyyən bir mərhələnin yaranmasına və inkişaf etməsinə səbəb oldu. Hələ XIX yüzilin axırlarında Şuşada Ə.Haqverdiyev «Məcnun Leylinin qəbri üstündə» adlı bir məqamı səhnələşdirib. O zaman bu partiyanı məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlu oxuyub. Üzeyir bəy bu hadisədən sonra «Leyli və Məcnun» operasını səhnələşdirmək fikrinə düşür.

Əslində böyük çətinliklər operanın səhnələşdirilməsi zamanı meydana çıxır. O zaman camaatın opera haqqında təsəvvürü belə yox idi. Muğam oxuyan hər hansı bir kəsin birbaşa səhnəyə çıxarılması mümkün deyildi. Üzeyir bəy əsərin məşqlərinə əvvəldən tanıdığı Hüseynqulu Sarabskini Məcnun roluna dəvət edir. Bu, o çağlar idi ki, qadınları nəinki səhnəyə, ümumiyyətlə, teatra qoymazdılar. Belə şəraitdə qadın rollarını oynamağa bir kəs tapılmırdı. İmkanlı, intelligent adamların xanımları teatra gələndə onların lojada xüsusi yeri olurdu, qabaqlarına da pərdə çəkilirdi ki, kimsə onların sifətini görə bilməsin. Çox axtardıqdan sonra Leyli roluna bir çayxana şagirdini tapırlar. «Leyli və Məcnun» operasında ilk dəfə Leyli rolunu yaradan Əbdürrəhim Fərəcov olub. Ə.Fərəcov rolun öhdəsindən gəlsə də, bundan sonra hədələr başlayır. Lağ obyekti olmaqdan usanan Ə.Fərəcov ikinci tamaşaya gəlmir, səhnədən uzaqlaşır. İkinci tamaşanın aprelin 21-də qoyulması planlaşdırılır. Üzeyir bəyin yadına düşür ki, «Realni» məktəbdə oxuyan xalası oğlu Əhməd Bədəlbəyov məlahəti səsi ilə onları vəziyyətdən çıxara, Leyli rolunu ifa edə bilər.

Professor Gülnaz Abdullazadə Üzeyir Hacıbəyli fenomeninin ölkəmizin tarixində, ictimai fikrində oynadığı əhəmiyyətli, son dərəcə əvəzsiz rolundan danışaraq bildirir ki, Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan tarixində baş verən qalmaqallı, köklü dəyişiklər şəraitində dünyaya gəlib və sanki millətinin taleyi onun taleyinə çevrilib: «O zamankı Azərbaycanın ictimai həyatında təzadlar üzərində qurulmuş qeyri-sabit cəmiyyət yaranmışdı ki, bu da yeni həyat tərzi ənənələrinin yaradılmasına imkan vermirdi. Bir tərəfdən yerli əhalinin Şərq dünyasına, islam dininə bağlılığı, digər tərəfdən neft sənayesi ilə bağlı Avropadan böyük axının olması Bakıda fəhlə sinfinin yaranması nəticəsində, Azərbaycanda yeni ictimai münasibətlərin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar idi. Xalqımızın yüz il ərzində başına gətirilən fəlakətlər, sovet dövrünün 30-cu illərdə, eləcə də başqa dövrlərdə verdiyi əzablar millətimizin yaddaşına, genlərinə qara səhifələr kimi daxil olub». Gülnaz xanım ardıcıl olaraq fəlakətlər yaşayan xalqın tarixində Üzeyir Hacıbəylinin oynadığı müstəsna roldan danışaraq bildirir ki, o, insanların yüzillər boyu çəkdiyi acınacaqlı həyat və çaşqınlığın yaddaşlardan silinməsinə, soydaşlarını bir insan, vətəndaş kimi dirçəltməyə və yaşatmağa çalışırdı, siyasi, ictimai yolla bacarmadığı addımlarını sənət əsərləri vasitəsilə həyata keçirirdi. Onun dahiliyi də bunda idi. Yaratdığı obrazlar, musiqi parçaları hər bir insanın ürəyinə yol tapır və doğmalaşırdı.

Tanınmış bəstəkar, professor Vasif Adıgözəlovla dəfələrlə Azərbaycan professional musiqisi ilə bağlı söhbətləşmişdik. Üzeyir bəy barədə hər söhbətimizdə qənaətlərimizi bölüşürdük. Onunla son söhbətimizin Üzeyir bəylə bağlı məqamlarını bu yerdə xatırlamaq zənnimcə, hər iki sənətkarın xatirəsini anmağımız demək olacaq. O, Üzeyir bəyin vurğunu idi: «Musiqinin elə bir janrı olmayıb ki, Üzeyir bəy o janrda əsər yazmasın. Təməli elə qoyub ki, ondan sonra həmin janrların hamısı böyük inkişaf yolu keçib. O, keçmiş SSRİ-nin hər yerindən istedadlı musiqiçiləri, alimləri Bakıya dəvət etdi. Bununla da Azərbaycan musiqisinə yeni bir təkan vermiş oldu. Bu, artıq Azərbaycan musiqisinin yüksəlişi dövrü idi. Bu gün ən xoşbəxt, eləcə də ən kədərli günümüzdə Üzeyir bəy həmişə yanımızdadır. O, 1937-ci ildə «Koroğlu» operasını yazdı. Əslində o, bu möhtəşəm əsəri yaratmaqla həm də nəinki özünü, bir çoxlarını çətin zəmanədən qurtardı, faciələrdən uzaqlaşdırdı. Məlumdur ki, həmin dövrdə xeyli yazıçılarımız repressiyalara düçar oldular. Təbii ki, bəstəkarları həbs etmək üçün kifayət qədər əsas tapa bilərdilər. Üzeyir bəy Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin özülünü qoydu, banisi oldu».

Avropanın bu və ya digər məşhur bəstəkarının ömür yoluna nəzər salanda görmək olur ki, onlar ömürlərini daha çox musiqiyə həsr ediblər. Üzeyir bəy isə məsələn, Şəfiqə Axundovaya himayədarlıq edib, başqalarının yaradıcılığını qanadlandırıb. Xoşbəxtlikdən Üzeyir bəyin yaratdığı təməl güclü oldu. Vasif Adıgözəlov bu əsnada deyirdi: «Məhz onun bəhrəsidir ki, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Hiyazi, Cövdət Hacıyev, Süleyman Ələsgərov, Cahangir Cahangirov, Səid Rüstəmov kimi bəstəkarlar yarandı. Ümumən böyük millətləri götürsək, Ukraynada Üzeyir bəy səviyyəsində bəstəkar yoxdur. Türkiyədə, gürcülərdə, Orta Asiyada da beləsi olmayıb. Bütün radio-televiziyalarda gecə-gündüz Üzeyir bəyin musiqisi səslənməlidir. Çünki bu musiqi xalqı həmişə saflığa, mətanətə, igidliyə çağırır, onda daxilən döyüşkənlik hissi yaradır».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 18 sentyabr.- S.14.