İrəvan qalasının
işğalından 185 il ötür
1827-ci il
oktyabrın 1-də İrəvan qalası rus artilleriyası və
erməni xəyanəti qarşısında duruş gətirməyərək
süqut etdi
İrəvan Azərbaycanın ən qədim
və tarixi şəhərlərindən biridir. Ağrı vadisinin
şimal kənarında, Araz
çayının sol qolu
olan Zəngi çayının sahilində,
dəniz səviyyəsindən 850-1300 metr
yüksəklikdə yerləşən şəhər tarix boyu Azərbaycan-Türk
yurdu olub. Müxtəlif dövrlərdə Çuxur-Sakat//Çuxur Səd bəylərbəyliyinin,
İrəvan xanlığının, İrəvan
quberniyasının, nəhayət, «Ermənistan SSR»in mərkəzi olub.
1936-cı ilə qədər «Erivan»
(müxtəlif mənbələrdə İrəvan, Erevan, Ervan, Rəvan və
s.), həmin tarixdən isə «Yerevan» adlandırılıb.
İrəvan
şəhərini XVI yüzildə Rəvan xanın tikdirdiyi Rəvan qalası ilə eyniləşdirənlər
əslində böyük tarixi
səhvə yol verir.
Belə ki, burada ilk qala Urartu
çarı I Arquztu (Asur
mənbələrində — Argişti) tərəfindən
miladdan əvvəl 782-ci ildə tikilmiş və İrpuni//Erbuni//Erbiuni (Erebuni) qalası adlanıb ki,
bu da qədim türk-qarqar dilində «Ərlər boyunun ölkəsi» anlamını verir.
Doğrudur, 1504-cü ildə Səfəvi
hökmdarı Şah İsmayıl sərkərdəsi
Rəvanqulu xanı Çuxur Səd
torpaqlarına hakim təyin edərkən ona Zəngi çayı sahilində, indiki İrəvan şəhərinin yerində
qüdrətli bir qala
tikmək göstərişi vermiş və
Rəvanqulu xan da 7 ilin tamamında burada alınmaz bir qala
ucaltmışdı. Ancaq bu,
o demək deyil ki, Rəvanqulu xan bu qalanı boş bir sahədə, təsadüfi seçilmiş bir ərazidə
tikmişdi. Əvvəla, hələ
1407-1408-ci ildə Əmir Teymurun sevimli adamlarından olan Xoca xan Lahicani
də bu yerdə böyük
bir yaşayış məntəqəsi saldırmışdı. İkincisi,
unutmaq lazım deyil ki, Çuxur Sakat vilayətinin Saatlı (Sakatlı) boyundan olan qaraqoyunlu
Əmir Sədin oğlu Pir
Hüseynin əmri ilə bu
gün Cəfərabad türbəsi kimi tanıdığımız Pir Hüseyn türbəsi
də 1413-cü ildə məhz bu yerin yaxınlığında
ucaldılmışdı. Əmir Sədin məzarı
üstündə tikilən bu türbədə
sonra Pir Hüseynin özünün
də dəfn olunması sübut edir ki, bu
yer elə o vaxt da vilayətin mərkəzi
olmuşdu. Beləliklə, Erbuni//Erebuni//Ereban şəhər adı ilə Rəvan//İrəvan
qala adlarındakı oxşarlıq böyük bir tarixi yanlışlığa səbəb
olmamalıdır.
İrəvan
qalası onu görən xarici
səyyahların hamısını heyrətə gətirmişdi.
Eni 790 m, uzunluğu 850 m olan qalanın divarları daşdan
və çiy kərpicdən hörülmüşdü. Onlar
elə qalın idilər ki, hətta top mərmisinə davam gətirirdilər.
Qalanın bayır divarının hündürlüyü
10 m-dən çox idi
və bu divarda 17 bürc vardı. Qala ikiqat divarla dövrələnmişdi.
Daxili divar birincidən də hündür
idi və onların arasında təxminən
50-60 metr məsafə vardı. İçqaladan təxminən 1 km məsafədə Keçiqala
adlı ikinci — köməkçi qala yerləşirdi. Ümumiyyətlə,
İrəvan qalasının üst-üstə 50-60 bürcü, 3 möhkəm qapısı
olub: cənubda Təbriz qapısı, şimalda Meydan
qapısı və Körpü
qapısı.
İrəvan
qalasının möhtəşəm tikililəri
sırasında 1510-cu ildə Şah
İsmayılın əmri ilə tikilmiş
Qala məscidi, elə həmin vaxt inşa edilmiş, sonralar dönə-dönə
təkmilləşdirilmiş Sərdar sarayı mühüm yer tuturdu. Təəssüf ki, İrəvan qalası 1864-cü ildə, Qala məscidi və Sərdar sarayı isə
1918-ci ildə ermənilər tərəfindən tamamilə məhv
edilmişdi. İrəvan
xanlığı mövcud olduğu tarixi zaman kəsimində həmişə
Osmanlı, İran və
Kartli-Kaxetiyanın müharibə meydanı olduğundan
İrəvan şəhəri də tez-tez
hücumlara sinə gərməli olmuşdu. XVIII yüzilin sonu — XIX yüzilin əvvəllərindən
etibarən isə İrəvan şəhəri xüsusilə
rus qoşunlarının hücum
hədəfinə çevrilmişdi.
1804-cü ildə
general Sisianovun, 1808-ci
ildə general Qudoviçin
İrəvan qalasının divarları önündə
burunları ovularaq geri
oturduldular. Xüsusilə İrəvanı
«Gəncənin halına salacağını» vəd edən Sisianov İrəvan məğlubiyyətini
ölüncə unuda bilmədi. Əksinə
İrəvan Sisianovdan Gəncənin
qisasını artıqlaması ilə aldı.
Nəhayət,
1813-cü il «Gülüstan»
müqaviləsi ilə Rusiya, İrəvan
və Naxçıvan xanlıqları istisna
olmaqla, bütün Cənubi
Qafqazı işğal etdi.
Qafqazın işğalını başa
çatdırmaq üçün isə ona mütləq İrəvan qalasını tutmaq lazım idi. Buna isə
yalnız 14 ildən sonra nail
ola bildi. 1826-cı ildə
general Yermolovun
uğursuzluqlarını görən çar
onu general
Paskeviçlə əvəz etmək qərarına gəldi
və bütün hərbi gücünü İrəvan üzərinə
yönəltdi. İrəvan sərdarı Hüseyn
xan Qacarın qardaşı, «Sarı
Aslan» ləqəbi ilə tanınan Həsən
xanın komandanlığı ilə İrəvan
oğulları yadellilərə qarşı layiqli
müqavimət göstərdilər. Nəhayət, 1827-ci il oktyabrın 1-də İrəvan qalası rus artilleriyası və erməni xəyanəti
qarşısında duruş gətirməyərək
süqut etdi. Qafqaz xalqlarının sonrakı bütün tarixi faciələrinin
bünövrəsi də elə o vaxtdan başladı.
1828-ci
ildə İranla Rusiya
arasında bağlanmış «Türkmənçay»
müqaviləsi nəinki İrəvan və Naxçıvan
xanlıqlarının Rusiya tərəfindən
işğalını rəsmiləşdirdi, həm də İrandan minlər və on
minlərlə erməni əhalinin gətirilib Azərbaycan
torpaqlarında məskunlaşdırılmasını təmin etdi.
Erevan//İrəvan
qala-şəhərinin əhalisini həmişə əsasən
Azrbaycan türkləri təşkil ediblər.
Hələ XVIII yüzil Avropa
səyyahlarının şahidliyinə görə, bu qalada yaşayanlar
ancaq müsəlmanlar (türklər-red.) olublar. Statistik məlumatlara
görə, 1827-ci ildə İrəvanda 2400 ailədə 12 min nəfər əhali yaşayıb. Ancaq
qalanın ruslar tərəfindən
işğalından sonra yerli
bəy-xan ailələrinin, ruslara
qarşı döyüşən dinc əhalinin
böyük bir hissəsi
İrana və Türkiyəyə
köçməyə məcbur olmuş,
onların evləri, mülkləri isə həmin ölkələrdən
gələn ermənilər tərəfindən zəbt edilmişdi. Nəticədə
1828-ci ildə artıq İrəvanda azərbaycanlıların
(türklərin) sayı 1807 ailədə 7331 nəfərə
qədər azalmış, ermənilərin sayı isə 567
ailədə 2379 nəfərə qədər
çoxalmışdı. Bununla belə, burada hələ də 4 xan,
41 bəy və sultan ailəsinə qarşı cəmi 8 erməni məlik və ağa ailəsi yaşayırdı. 50 nəfər
axund və mollaya
qarşı cəmi 19 nəfər keşiş
vardı. İrəvan şəhərinin tarix
boyu Azərbaycan türk
şəhəri olduğunu onun kimlər tərəfindən idarə edildiyini göstərən
aşağıdakı siyahı da təsdiq
edir:
1. Əmir Səd
— XIV yüzilin axırı — 1410-cu ilə
qədər
2. Pir Hüseyn (Əmir Sədin
oğlu) — 1410-cu ildən
3. Pir Yaqub
(Pir Hüseynin oğlu) — 1420-ci il
4. Əbdül (Pir Hüseynin oğlu) — 1430-cu illərdə
5. Yaqub bəy
— Cahan şahın əmri ilə 1440-cı ildən
6. Həsən Əli Qaraqoyunlu — 1460-cı
illərdən
7. Həsən bəy Bayandurun nəvəsi — 1475-ci ildən
8. Rəvanqulu xan — 1501-ci ildən
9. Div Sultan Rumlu —
1515-ci ildən
10. Bədir xan Ustaclı — 1538-ci ildən
11. Hüseyn xan Sultan — 1550-ci ilədək
12. Şahqulu Sultan Ustaclı — 1550-1575
13. Lələ paşa (Sultan Murad dövrü) — 1577
14. Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı
(Xudavənd şah dövrü) — 1576-1583
15. Fərhad paşa (Sultan Murad dövrü) — 1583
16. Məhəmməd Şərif paşa —
1604-cü ilədək
17. Əmirquna xan qacar (Şah
Abbas dövrü) —
1605-1625
18. Təhməzqulu (Əmirqunanın oğlu)
— 1635
19. Murtuza paşa — 1635
20. Kəlbəli xan — 1636-1639
21. Məhəmməd xan «Çağata Götük» — 1639-1648
22. Xosrov xan — 1648-1652
23. Məhəmmədqulu
xan (Lələ bəyin oğlu) — 1652-1656
24. Nəcəfqulu xan — 1656-1663
25. Abbasqulu xan (Əmirqunanın oğlu) — 1663-1666
26. Səfiqulu xan — 1666-1674
27. Sarıxan bəy (2 il
əvəz edir) —
1674-1675
28. Səfiqulu xan (Təbrizli Rüstəm xanın oğlu) — 1675-1679
29. Zal xan
— 1679-1688
30. Murtuzaqulu (Naxçıvanlı Məmmədrza
xanın oğlu) —
1688-1691
31. Məmmədqulu xan — 1691-1694
32. Zöhrab xan — 1691
33. Fərzəli xan (Əmirquna xanın nəvəsi,
Sultan Əhməd dövrü)
— 1694-1700
34. Zöhrab xan — 1700-1705
35. Əbdül Məhəmməd xan —
1705-1709
36. Mehrəli xan — 1709-1719
37. Allahqulu xan — 1719-1725
38. Rəcəb paşa — 1725-1728
39. İbrahim və Mustafa paşalar —
1728-1734
40. Əli paşa — 1734
41. Hacı Hüseyn paşa (Əli paşanın müavini) -1734
42. Məmmədqulu xan — 1735-1736
43. Pirməhəmməd
xan — 1736-cı ildən
44. Xəlil xan — 1752-1755
45. Həsənəli xan Qacar — 1755-1762
46. Hüseynəli xan (Həsən xanın qardaşı) —
1762-1783
47. Qulaməli xan (Hüseynəli xanın oğlu) — 1783-1784
48. Məhəmməd xan (Qulaməli xanın qardaşı) —
1784-1805
49. Mehdiqulu xan — 1805-1806
50. Məhəmməd xan Marağalı —
1806-1807
51. Hüseyn xan Qacar qardaşı
Həsən xanla —
1807-1827
İrəvan qala-şəhərinin
Azərbaycan türk-müsəlman
şəhəri olduğunu
sübut etmək üçün təkcə
belə bir faktı xatırlatmaq kifayətdir ki, 1832-ci ildə İ.Şopen burada 12 məscid qeydə alıb: 1) Qala məscidi, 2) Şah Abbas məscidi 3) Zal xan məscidi 4) Novruzəli bəy məscidi 5) Sərtib xan məscidi 6) Hüseynəli xan məscidi 7) Hacı İmamverdi məscidi, 8) Hacı Cəfər məscidi və… şəhər ruslar tərəfindən top atəşinə
tutularkən darmadağın
olmuş daha 4 məscidin xarabalıqları.
İrəvan şəhərinin
zaman-zaman erməniləşdirilməsi
çox keçmədən
öz acı nəticələrini verdi. İrəvan azərbaycanlılarının ermənilər
tərəfindən ilk soyqırımı
1905-ci ildə baş verdi. 1918-ci ildə bu soyqırımı
dəhşətli şəkildə
təkrar olundu. Daha sonra 1948-1953-cü illər deportasiyası və 1988-ci il
soyqırımı… İndi İrəvanda
bir nəfər də Azərbaycan türkü yaşamır.
Bununla ürəyi soyumayan ermənilər İrəvan
azərbaycanlılarına (türklərinə) məxsus
Toxmaq şəhər
qəbiristanlığını da yerlə-yeksan etdilər.
Əziz Ələkbərli,
araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 29 sentyabr.-
S.14.